Var Seðlabankinn undanþeginn aðhaldi?

Það er forvitnilegt að lesa svör Seðlabankans við spurningum þingflokks Framsóknarflokksins.  Sérstaklega er það svarið við spurningu nr. 6 sem vekur áhuga minn.  Spurt er hvort Seðlabankinn telji að ríkisstjórn Íslands hafi gengið nógu langt í áttina að draga úr þenslu í samfélaginu.  Þessu svarar Seðlabankinn m.a.:

"Við þessari spurningu er erfitt að gefa einhlýtt svar.  Þegar hinar miklu framkvæmdir á Austurlandi voru ákveðnar árið 2003 var í Peningamálum birt mat á áhrifum þeirra og hugsanleg viðbrögð peninga- og fjármálastefnu.  Niðurstaðan var að með hjálp aðhaldssamrar stefnu í peninga- og ríkisfjármálum mætti koma í veg fyrir langvarandi frávik verðbólgu frá markmiði.  Talið var að hækka þyrfti stýrivexti um 4 1/2 - 5 1/2 prósentu vegna framkvæmdanna, sem að öðru óbreyttu hefði falið í sér stýrivexti nálægt 10%.  Ýmsar ákvarðanir stjórnvalda í kjölfarið hafa hins vegar orðið til þess að draga úr því aðhaldi sem opinber fjármál hefðu getað veitt.  Má þar nefna breytingar á útlánastefnu Íbúðalánasjóðs, lækkun tekjuskatta, lækkun neysluskatta og nú síðast nokkuð dýrar aðgerðir í tengslum við nýgerða kjarasamninga.  Fjárfesting sveitarfélaga var einnig mikil og vó að nokkru leyti upp áhrif aðhalds í fjárfestingu ríkisins.  Við þetta bætist mikil útlánabylgja í kjölfar einkavæðingar bankanna sem þöndu efnahagsreikning sinn ört út í krafti einstaklega ódýrs erlends fjármagns." 

Svarið er lengra, en ég læt þetta duga.

Það eru nokkur atriði sem mér finnst vert að staldra við:

1. Það hefur oft komið fram í ræðu og riti að áhrif framkvæmdanna við Kárahnjúka og á Reyðarfirði höfðu ekki eins mikil áhrif á verðbólgu og efnahagsþróun og menn bjuggust við.  Raunar kvað svo rammt við, að einhverjir greinendur furðuðu sig á því hve áhrifin voru lítil.  Þetta var raun í anda þess ég spáði í grein sem ég ritaði í Morgunblaðið fyrir um 10 - 15 árum, en þar benti ég á að menn mættu ekki gefa sér að launakostnaður vegna framkvæmdanna yrði allur eftir hér á landi.  Með tilkomu Evrópska efnahagssvæðisins, þá væri miklar líkur á því að erlendir aðilar kæmu að framkvæmdinni og erlent vinnuafl.  Þetta gekk eftir eins og frægt er orðið.
2. Breytingar á útlánastefnu Íbúðalánasjóðs var fyrir löngu orðin tímabær.  Lánshlutfall sjóðsins og lánsupphæðir voru hvoru tveggja úr öllu samhengi við raunveruleikann.  Þegar byggingarkostnaður er kominn langt upp fyrir söluverð eigna, þá gerist bara eitt.  Menn hætta að byggja.  Það er nákvæmlega það sem var í gangi.  Húsnæðisskortur var orðinn viðvarandi á höfuðborgarsvæðinu.  Stærra húsnæði seldist ekki, þar sem ekki var hægt að fá lán eða að þau fengust á afar óhagstæðum kjörum.  Stór einbýlishús seldust á svipuðu verði og íbúðir í fjölbýlishúsum og svona mætti halda áfram.  Byggingarverktakar voru að tapa á byggingu sérbýlis og rétt að ná endum saman við byggingu fjölbýlis.  Gjaldþrot voru tíð í þessum bransa.  Það varð að leysa þennan hnút og Árni Magnússon áttaði sig á því.
3. "Útlánabylgja" bankanna varð af fleiri ástæðum en vegna "einstaklega ódýrs erlends fjármagns"  og þar þarf Seðlabankinn að líta í eigin barm.  Þar eru tvö atriði sem standa upp á Seðlabankann.  Fyrra er útgáfa reglna Seðlabankans um eiginfjárhlutfall fjármálafyrirtækja nr. 530/2003 frá 30. júní 2003, þar sem áhættustuðull vegna veðlána er helmingaður með þeim afleiðingum að útlánageta bankanna vegna íbúðalána tvöfaldaðist á einni nóttu.  Seinna atriðið kom samhliða lækkuninni á áhættustuðlinum, en það var lækkun Seðlabankans á bindiskyldu bankanna úr 4% í 2%.  Þessi tvö atriði virkuðu bæði í öfuga átt við tillögur Seðlabankans um aðhald.  Til að bæta gráu ofan á svart lækkaði Seðlabankinn svo áhættustuðulinn aftur með reglum Seðlabankans nr. 215/2007 um eiginfjárkröfur og áhættugrunn fjármálafyrirtækja frá 2. mars 2007.

Vissulega fór Íbúðalánasjóður á undan með rýmkun á lánskjörum og teymdi á vissan hátt bankana út í þá samkeppni um íbúðalán sem fór af stað í ágúst 2004.  En Seðlabankinn ber líka mikla ábyrgð.  Hann hafði aukið útlánagetu bankanna á tvo vegu og hreinlega ýtt þeim út á íbúðalánamarkaðinn.  Þessar tvær lækkanir áhættustuðulsins juku útlánagetu bankanna miðað við óbreytt eigið fé um hvorki meira né minna en 185% og með lækkun bindiskyldunnar voru ennþá meiri peningar til ráðstöfunar.  (Vissulega komu tillögurnar frá "banka seðlabankanna" Bank for international settlement, sjá nánar hér, en það var Seðlabankans að útfæra þær fyrir íslenskar aðstæður.)  En þegar tekin er inn í myndina sú gríðarlega aukning á eigin fé bankanna á þessu tímabili, þá vekur það furðu að bindiskyldan eða stýrivextir hafi ekki verið notað til að stýra þessum þætti peningamála betur.  Það má svo benda á að reglur nr. 215/2007 komu beint ofan í lækkun á matarskattinum, þannig að mér finnst Seðlabankinn ekki vera að gera sömu kröfur til sín um aðhald og hann gerir til ríkisins og sveitarfélaga.  Það var bara stórhættulegt að ríkið lækkaði matarskattinn, en besta mál að Seðlabankinn yki útlánagetu lánastofnana um 42,5% með einu pennastriki.

Fréttin sem bloggað var við: Engin rök fyrir örvandi aðgerðum ríkisins

Verðbólga sem hefði geta orðið

Það var í einmánuði 2001 að Seðlabanki Íslands ákvað að setja gengið á flot og taka upp verðbólgumarkmið til að stjórna peningamálum.  Af einhverri ástæðu ákvað Seðlabankinn að nota hina séríslensku vísitölumælingu með húsnæðiskostnaði sem viðmið í staðinn fyrir að nota alþjóðlega viðurkenndar og samanburðarhæfar aðferðir við að mæla verðbólguna.  Vissulega er rík hefð hér á landi að nota þessa vísitölumælingu og vísitala með og án húsnæðis stóðu í svipuðu gildi á þeim tíma, þ.e. í 206,5 með húsnæðisliðnum og 205,0 án hans.  Vandamálið er og var að hún var og er hvergi notuð í nágrannalöndum okkar og ekki innan Evrópusambandsins.  Það var því rangt af Seðlabankanum að nota vísitölu með húsnæðisliðnum sem viðmið sitt.  Þessi ranga ákvörðun hefur haft ansi margt neikvætt í för með sér. Það sem gerðist á næstu mánuðum og árum eftir að þetta verðbólguviðmið var tekið upp, var svo sem ekki með öllu fyrirséð, en margt hefði farið á annan veg ef verðbólga hefði verið mæld án húsnæðisliðar.

Þróun vísitalna

Mismunurinn á breytingum á þessum tveimur vísitölu er ótrúlegur á síðustu 7 árum.  Vísitala með húsnæðislið hefur hækkað úr 206,5 í 300,3 eða um 45,4% meðan vísitalan án húsnæðisliðar hefur farið úr 205 stigum í 269,6 eða um 31,5%.  Reikna má með því að hluti þessarar hækkunar sé afleidd hækkun vegna fyrri vísitöluhækkunar.

Á tímabilinu frá apríl 2001 til apríl 2008 hefur verðbólga samkvæmt viðmiði Seðlabankans verið 68 sinnum (af 85 mánuðum) yfir verðbólgumarkmiði bankans og því kallað á aðgerðir bankans við stjórn peningamála.  Eina tímabilið sem verðbólga með húsnæði hefur verið innan markmiða Seðlabankans er frá nóvember 2002 til apríl 2004.  Ef notast hefði verið við vísitölu án húsnæðis, þá hefði verðbólga aðeins mælst 39 sinnum yfir verðbólgumarkmiðum, þar af 17 fyrstu mánuðina meðan markaðurinn var að venjast þeirri breytingu að krónan væri á floti.  Næst fór verðbólga án húsnæðis óverulega upp fyrir verðbólgumarkmið á tímabilinu frá júní til desember 2004, þá í ,,bankakreppunni fyrri" frá maí 2006 til apríl 2007 og loks síðustu 3 mánuði.

Hvað hefði farið á annan veg?

En hverju hefði það breytt fyrir íslenskt efnahagslíf, ef verðbólgumarkmið Seðlabankans hefðu stuðst við vísitölu án húsnæðisliðar.  Í fljótu bragði virðist mér það vera eftirfarandi:

1. Stöðugleiki væri í íslensku efnahagslífi. 
2. Stýrivextir væru á bilinu 3 - 5%.
3. Hækkun á markaðsverði húsnæðis hefði ekki farið jafnmikið út í verðlag í formi afleiddra hækkana og verðbólgumæling án húsnæðisliðar hefði verið ennþá lægri.  Verðbólgan núna stæði í kringum 1,2% í staðinn fyrir 10,6% (11,8%).
4. Íslenska krónan stæði traust og gengisvísitalan væri í kringum 120, ef ekki lægri.  Það teldist góð staða, þar sem verðbólga á Íslandi hefði verið með lægsta móti á Evrópska efnahagssvæðinu samhliða góðum hagvexti.
5. Hinn mikli hagvöxtur hefði skilað sér betur til samfélagsins, en ekki brunnið upp í verðbólgu.
6. Kaupmáttur launa hefði haldist góður sem hefði leitt af sér meira jafnvægi á vinnumarkaði.
7. Verðtryggð lán hefðu hækkað óverulega (1,5 - 2% á ári) fyrir utan tímabilið frá apríl 2001 til ágúst 2002 og síðan frá maí 2006 til apríl 2007, þar sem hækkunin hefði numið 6 - 10% í hvort skipti.  Raunar er ekki víst að ,,bankakreppan fyrri" hefði orðið jafn skörp og raun bar vitni.
8. Skuldir heimilanna hefðu aukist minna, m.a. vegna minni áhrifa af verðbótaþætti lána.  Þessi áhrif gætu numið 20 - 30%, m.a. vegna afleiddra áhrifa.
9. Þjóðfélagið hefði ekki verið jafn berskjaldað fyrir lausafjárkreppunni og raun ber vitni, þar sem gengi krónunnar hefði verið sterkt af eigin rammleika, en ekki vegna vaxtastefnu Seðlabankans.  Spákaupmennska með vaxtamunasamninga hefði því ekki haft þær afleiðingar sem við höfum mátt horfa upp á síðustu mánuði.  Jöklabréfin hefðu ekki komið til.
10. Rekstrarumhverfi íslenskra fyrirtækja væri þeim mun hagstæðara og talsverðar líkur væru á því að þetta hagstæða umhverfi hefði laðað hingað erlenda aðila til frekari fjárfestinga.
11. Staða ríkissjóðs væri ennþá sterkari en raun ber vitni.

Búið og gert

Það er náttúrulega um seinan að horfa á þetta þessum augum.  Þetta er búið og gert og verður ekki aftur tekið.  Þessi íslenska sérviska að mæla verðbólgu á annan hátt en gert er í kringum okkur hefur reynst þjóðarbúskapnum dýr.  Það getur vel verið að aðrir hafi sýnt þessari mælingu áhuga og hún sé ekki svo vitlaus, en hún hefur skekkt allan samanburð.  Í samfélagi þjóða er samanburðarhæfni mjög mikilvæg.  Hún hefur líka skekkt samkeppni, þar sem ósamanburðarhæf mælingin hefur gert það að verkum að stýrivextir hafa verið hækkaðir upp úr öllu valdi sem dregið hefur úr samkeppnishæfni íslenskra fyrirtækja.  Í 33 mánuði á tímabilinu frá ágúst 2002 til apríl 2008 hefur Seðlabankinn talið sig hafa ástæði til að halda stýrivöxtum uppi, þegar í reynd hann hefði ekki þurft þess.  (Teknir allir mánuðir á þessum tímabili þar sem vísitala neysluverðs án húsnæðis var undir 3%, en vísitala með húsnæði yfir 3%.)  Þarna fór Seðlabankinn á mis við tækifæri til að styrkja hagkerfið og auka stöðugleika þess, en í staðinn ýttu aðgerðir hans undir óstöðugleika.  Fyrst varð vaxtamunurinn til þess að gengið styrktist meira en góðu hófi gegndi og undanfarna mánuði hefur hann stuðlað að veikingu krónunnar (að hluta vegna spákaupmennsku).  Hvorugt af þessu hefði gerst á jafn öfgakenndan hátt og raun bar vitni ef stýrivextir Seðlabankans hefðu verið nær stýrivöxtum seðlabanka í nágrannalöndum okkar.

Hvað er framundan?

Stóra spurningin núna er hvort þetta verðbólguskot sé liðið hjá.  Það er ýmislegt sem bendir til annars.  Í fyrsta lagi, þá er húsnæðisliðurinn ennþá að halda uppi 12 mánaða vísitölumælingunni.  Það mun líklegast halda áfram fram á mitt ár og þá mun verðbólgan fara hægt og sígandi niður á við.  Þetta ræðst þó mikið af þróun gengis.  Haldist krónan veik áfram (yfir 140 stigum), þá munu áhrifin vara lengur.  Hækki gengi krónunnar tiltölulega hratt, þannig að gengisvísitala fari í um 130 á næstu 4 vikum, þá munum við sjá verðbólgutölur í kringum 6% með haustinu.  Síðast þegar gengisvísitalan fór í 150 (þ.e. í nóv. 2001), þá hélst verðbólga (án húsnæðisliðar) yfir 6% fram í maí 2002.  Eftir gengislækkunina á vormánuðum 2006, hélst verðbólgan án húsnæðisliðar yfir 5,5% fram í febrúar 2007.  Það er því ljóst að svona verðbólguskot það mælist lengi, þó svo að verðbólga milli mánaða lækki hratt.

Þegar jafnvægi verður náð á húsnæðismarkaði, þá verður líklegast tímabært að breyta verðbólgumarkmiðum Seðlabankans, þannig að miðað verði við vísitölu neysluverðs án húsnæðisliðar.  Slík mæling endurspeglar mun betur raunverulega breytingu á útgjöldum heimilanna en vísitala með húsnæðisliðnum.  Ekki gera ráð fyrir að það gerist fyrr en eftir 3 - 5 ár.  Um sama leiti er skynsamlegt að leggja af verðtryggingu lána.  Hún er barn síns tíma og þó hún hafi átt rétt á sér í kringum 1980, þá eru aðstæður allt aðrar í dag.  Þó verðtryggð lán hverfi, þá er ekki þar með sagt að ekki megi nota vísitölur til viðmiðunar við alls konar útreikninga.  Ýmsir hafa haldið því fram að verðtrygging sé nauðsynleg fyrir lífeyrissjóðina, en ég held að það sé ekki rétt.  Sjóðirnir þurfa áfram að ávaxta fé sitt eins vel og hægt er og reikna síðan áunnin réttindi sjóðfélaga út frá því.  Verðtrygging hefur ekki komið í veg fyrir skerðingu réttinda né stuðlað að hækkun þeirra.  Það hefur alfarið ráðist af því hve góðir stjórnendur sjóðanna hafa verið í að ávaxta eigur sjóðanna/sjóðfélaganna. Þeir sem ég þekki til (og þekki nokkuð marga) hafa verið einstaklega góðir í gegnum tíðina, þó síðasta ár hafi kannski ekki gefið sömu ávöxtun og árin þar á undan.  En við skulum muna að þetta er langhlaup, ekki spretthlaup.

Fréttin sem bloggað er við:

Mesta verðbólga í tæp 18 ár

Eru matsfyrirtækin traustsins verð - hluti 2

Fyrir tæpum 3 vikum spurði ég hvort að matsfyrirtækin (S&P, Fitch rating og Moody's) væru traustsins verð m.a. vegna klúðurs þeirra í tengslum við bandarísku undirmálslánin.  Ég hef aðeins verið að grafa dýpra í heimspressunni og ég furða mig sífellt meira á því að þessum fjármálavafningum hafi verið hampað jafnlengi sem öruggum pappírum og raun ber vitni.  Og ekki bara það, mér hefur verið tjáð að S&P hafi langt fram á síðasta ár verið að bjóða mönnum í fínar veislur og flottar ráðstefnur til að fá þá til að kaupa þessa pappíra.

Um daginn benti ég á, að HSBC stórbankinn hafi afskrifað USD 10,5 milljarða í febrúar 2007 vegna bandarískra fasteignalána (þ.e. undirmálslána), en þá er ekki öll sagan sögð.  Fjölmargir stórbankar höfðu á seinni hluta 2006 verið að reyna að vinda ofan af fjármálavafningum sínum og með því að dreifa áhættunni m.a. með því að skort selja undirmálslánavafninga eða með því að takmarka tjón sitt með því að selja út úr starfsemi sinni þann hluta sem var dýpst sokkinn í fen undirmálslánanna.  Þetta er raunar svo furðulegt dæmi, þegar betur er skoðað, að ég skil ekki hvernig menn gátu verið að meta þessi lán í hæstu hæðir.

Ein af skýringunum sem skotið hefur upp kollinum, er að stórbönkum hafi tekist að fela tap sitt vegna þess hve vel gekk á öðrum sviðum.  Þannig hafi nokkurra milljarða dala afskrift ekki komið fram í ársreikningum vegna þess að bankarnir voru ennþá að hala inn talsverðar tekjur af þessum lánum. Plúsar jöfnuðu út alla mínusana, en þar sem plúsarnir voru fleiri, þá var enginn að gera veður út af fáeinum mínusum.  Við verðum þó að hafa í huga að mínusarnir voru líklegast upp á 3 - 5 milljarða dollara hjá hverjum aðila um sig.

En það er ekki bara að allir þessir bankar hafi þurft að afskrifa eitthvað um 170 milljarða dala á síðustu 12 mánuðum.  Markaðsvirði hlutabréfa þeirra hefur hrunið.  Hér á Íslandi er verið að emja eitthvað út af lækkandi markaðsvirði íslensku bankanna, en það er ekkert í samanburði það sem kom fyrir Bear Stearns sem var seldur fyrir klink eða Citigroup sem tapað hefur 50% af virði sínu, UBS er búinn að tapa 45%, SocGen í Frakklandi tapaði 40% á nokkrum dögum og svona mætti lengi telja.  En á meðan þessir bankar hafa tapað háum fjárhæðum og hrapað í markaðsvirði hafa aðrir, svo sem BNP Paribas, Credit Suisse, Goldman Sachs og Lehman Brothers, haldið sínu.  Er nema von að menn spyrji hvernig standi á þessu.

Skýringarnar virðast vera tvær:  Ítarlegri rannsóknir og aðalbankastjórar taka virkan þátt í áhættustýringu.  Þetta fyrra er ekkert ósvipað og menn eru líklegast að gera í dag.  Þ.e. að treysta ekki blákalt tölum matsfyrirtækjanna, heldur skoða undirliggjandi pappíra og söguna.  Það kemur nefnilega í ljós (eins og ég benti á um daginn) að útlánatöp vegna þessara lána voru alltaf töluverð.  Málið var að lánin voru bara í boði á takmörkuðu svæði.  Það var svo eftir breytinguna sem kennd er við Basel II, að ódýrt lánsfé frá Asíu flæddi inn á markað í Bandaríkjunum (og Bretlandi) og þá var allt í einu farið að bjóða þessi lán út um allt.  Frá 2002 til 2005 fór árlegt umfang lánanna úr tæpum 200 milljörðum dala í tæplega 700 milljarða.  Við verðum að hafa í huga að þessi lán voru áhættulán og sagan sýndi að a.m.k. tíunda hvert lán var gjaldfellt og helmingurinn af þeim endaði með uppboði. Það mátti því vera ljóst hverjum sem vildi skoða þetta, að afskriftir þyrftu að aukast verulega, raunar það mikið að þetta væri ekki áhættunnar virði.

Það vekur því meiri og meiri furðu að fyrirtæki eins og S&P skuli ekki hafa lækkað mat sitt á þessum lánum úr AAA niður í a.m.k. BBB ef ekki CCC sem samkvæmt áhættuskala Basel II hefði líklegast verið rétti staðurinn fyrir þessi lán.  Ábyrgð S&P á bankakreppunni, sem nú ríður yfir, virðist því vera talsverð.  Raunar svo mikil, að ég er trúi ekki öðru en að bankar um allan heim muni sækja skaða sinn til fyrirtækisins.  Get ekki séð að S&P geti vikið sér undan ábyrgðinni, þar sem fyrirtækið var ekki bara að meta lánin heldur tók það virkan þátt í að markaðssetja þau.  (Nokkuð sem ég get ekki skilið út frá hæfisreglum að sé hægt.)  Ég sé það því fyrir mér, að S&P heyri sögunni til innan ekki langs tíma.  Þá er bara einni spurningu ósvarað:  Munu sömu örlög bíða Fitch og Moody's?

Að lokum.  Ég fann skemmtilega grein á vefnum frá 19. mars 2007 undir heitinu Subprime Mortage Lending & the Great Liquidity Crunch of 2007.  Í greininni kallar höfundurinn, Bill Bonner hjá hinu ástralska the Daily Reckoning, undirmálslánin ,,lygara lán" þar sem lántakendur gátu sagt hvaða lygasögu sem var til að fá lánin og fjármálavafningana sem þessi lán enduðu inni í séu engu minni lygar.  Líkir hann þessu við að ómerkilegt svínahakk hafi fengið sama gæðastimpil og hryggur og rifjasteikur.

Blame it on Basel

Það virðist vera sama hvert maður snýr sér alls staðar í hinum vestræna heimi virðast sömu einkennin poppa upp.  Fyrst sér maður mikla hækkun húsnæðisverðs og liggur við ótakmarkaðan aðgang að ódýru lánsfé til stórra fjárfestinga á síðustu árum og síðan síðustu 12 mánuði mikinn viðsnúning með þurrð á lánfjármarkaði og afturkipp á húsnæðismarkaði.  En hvernig stóð á því að allt í einu var alls staðar hægt að fá nær ótakmarkað lánsfé?

Ástæðunnar er að leita til stofnunar sem heitir Bank for international settlements (BIS) og er með höfuðstöðvar í Basel í Sviss.  BIS er banki seðlabanka og sem slíkur samstarfsvettvangur seðlabanka um allan heim.  BIS var stofnaður 17. maí 1930 og er því elsta alþjóðlega fjármálastofnun í heiminum.  Meðal ákvarðana sem teknar eru innan BIS eru um peningalegan og fjárhagslegan stöðugleika.  Í þeim tilgangi hittast á tveggja mánaða fresti á vegum BIS seðlabankastjórar og aðrir yfirmenn seðlabanka í heiminum til að ræða um peningaleg og fjárhagsleg málefni.  Það sem þar er rætt er líklegast ofar skilningi flestra okkar sem teljumst leikmenn í þessu samhengi, en það hefur mikil áhrif á líf okkar.  A.m.k. fjárhagslegt líf okkar.

Innan BIS starfa fjölmargar nefndir, en ein þeirra, sem gengur undir heitinu Basel Committee on Banking Supervision, er samráðsvettvangur um málefni sem snerta bankaeftirlit.  Markmið hennar er að auka skilning á veigamiklum eftirlitsatriðum og efla gæði bankaeftirlits/fjármálaeftirlits.  Helsta viðfangsefni nefndarinnar er hvernig meta á og fást við alls konar áhættu í rekstri banka og fjármálastofnana.  Þetta er gert með alls konar reglum og leiðbeiningum, svo sem um bókhald og endurskoðun, vandamál í bankastarfsemi, reglur um eiginfjárhlutfall og markaðsáhættu, greiðsluhæfi, peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, rekstraráhættu, áhættustjórnun og gegnsæi og afhjúpun.  Eins og sjá má af þessari upptalningu eru verkefni nefndarinnar stór og hefur hún verið ákaflega dugleg við að senda frá sér alls konar reglur, tilmæli og leiðbeiningar, sem með litlum töfum hafa verið teknar upp hér á landi.  

Margar af reglum, tilmælum og leiðbeiningum BIS gefa mönnum eins og mér fjölmörg tækifæri til að veita fjármálastofnunum ráðgjöf um áhættu- og öryggisstjórnun og er það ástæðan fyrir því að ég hef kynnt mér málefni stofnunarinnar.  En það er ekki það sem ég ætlaði að fjalla um. 

Árið 1988 var gefið út mikið regluverk sem gengur undir heitinu Basel Capital Accord, en því var m.a. ætlað að ákvarða reglur um eiginfjárkröfur fyrir fjármálastofnanir, um eftirlitsferli og markaðshegðun.  Þekktasta krafan í þessum reglum er um 8% eiginfjárhlutfall vegna útlána, þ.e. til þess að fjármálastofnun gæti lánað einstaklingum eða fyrirtækjum 100 kr., þá varð hún að eiga á móti 8 kr. í eigin fé.  Á þessu voru undantekningar og var notaður áhættustuðull til að lækka eða hækka kröfuna. 

Árið 2001 var gefin út endurskoðuð og mun ítarlegri útgáfa sem gengur undir heitinu The New Basel Capital Accord eða Basel II.  Í þessari nýju útgáfu voru gerðar ýmsar breytingar á kröfum til áhættustjórnunar og ætla ég ekki að þykjast þekkja þær allar.  Þó veit ég af tveimur mikilvægum breytingum.  Önnur snertir störf mín sem ráðgjafa, en hún snýst um rekstraráhættu, og hin snýr að kröfu um eiginfjárhlutfall útlánastofnana og er líklegast völd af öllum þeim vandræðum sem hafa verið að hellast yfir fjármálakerfi Vesturlanda undanfarið ár eða svo.

Bæði í útgáfunni frá 1988 og þeirri nýju er notast við áhættustuðul til að draga úr eða auka eiginfjárkröfur.  Í 1988 reglunum giltu mun strangari reglur um t.d. hvaða veðlán gátu verið með "afslætti" en í nýju reglunum.  Þannig voru það fyrst og fremst lán á fyrsta veðrétti sem gátu veitt slíkan "afslátt", en í reglunum frá 2001, þá fá öll lán til einstaklinga með veði í íbúðarhúsnæði 50% afslátt frá kröfum um eiginfjárhlutfall.  Auk þess lækkuðu kröfur vegna útlána til "traustra" fyrirtækja úr 100% niður í 50%.  Þessum reglum var hrint í framkvæmd hér á landi með reglum Seðlabankans um eiginfjárhlutfall fjármálafyrirtækja nr. 530/2003 frá 30. júní 2003.  Með reglunum var útlánageta fjármálafyrirtækja nokkurn veginn tvöfölduð á einni nóttu.  Bankar sem áður gátu lánað 100 kr. fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé, gátu nú lánað 200 kr. gegn þessum 8 kr. til "traustra" fyrirtækja eða gegn fasteignaveði í íbúðarhúsnæði.  Á móti var gerð stífari krafa til greiðsluhæfi lántakenda.

Hér á landi gerðist það til að byrja með að útlán til fyrirtækja jukust, sem m.a. dró vagninn í landvinningum fyrirtækja erlendis og viðskipti í Kauphöllinni urðu líflegri.  Án þess að vita það, þá reikna ég með að svipað hafi gerst í nágrannalöndum okkar, ásamt því að lán til fasteignakaupa jukust, sérstaklega í Bandaríkjunum.  Þar fór að bera meira á hinum svo kölluðu undirmálslánum, en það skal tekið skýrt fram að þau höfðu þá verið við líði í um 10 ár.  Hér á landi fóru þessi lán til að byrja með í litlu mæli til fasteignakaupa, en það átti eftir að breytast. 

Með ákvörðun Árna Magnússonar, þáverandi félagsmálaráðherra, um að hækka lán Íbúðalánasjóðs og lánshlutfall sumarið 2004, var varpað sprengju inn á íbúðalánamarkaðinn.  Bankarnir ákváðu að fara í samkeppni, enda áttu þeir ónýtta mikla lánamöguleika.  Eftirleikinn þekkja allri. 

En þessu var ekki lokið. Í nóvember 2005 gaf BIS út nýtt plagg, International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, þar sem gerðar eru nokkrar breytingar á Basel II reglunum.  Meðal þeirra breytinga var að áhættustuðullinn vegna fasteignaveðlán á íbúðarhúsnæði var lækkaður úr 50% í 35%.  Þessu fylgdu aftur strangar reglur um greiðsluhæfi.  Lesa má það úr kröfum BIS að 100% lán til íbúðakaupa væru í raun bönnuð, en útfærsla á því var sett í hendur fjármálaeftirlits viðkomandi lands.  Hér á landi kom þessi breyting til framkvæmda með reglum Seðlabankans nr. 215/2007 um eiginfjárkröfur og áhættugrunn fjármálafyrirtækja frá 2. mars 2007. Afleiðingin var að útlánageta fjármálafyrirtækja hafði aukist í kr. 285 fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé eða um 185% frá því vorið 2003.

Þessi síðasta breyting hafði þau áhrif hér á landi, að fasteignaverð tók nýjan kipp upp á við.  Fram að útgáfu reglna nr 215/2007 hafði hægt á hækkunum og einnig verðbólgunni.  Stýrivextir voru talsvert háir þar sem Seðlabankinn var ennþá að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum.  Það er því alveg með ólíkindum að þessi breyting á eiginfjárkröfum hafi verið gerð í mars 2007 í liggur við í miðri skammaræðu seðlabankastjóra um óraunhæfar hækkanir á fasteignaverði og að ekki væri búið að ná tökum á verðbólgunni.  Ekki er því fyrir að fara að BIS hafi sett kvaðir á Seðlabankann, því í greininni þar sem fjallað er um 35% áhættustuðulinn, segir að hvert þjóðland taki sjálfstæða ákvörðun um það hvort áhættustuðullinn gæti verið of lágur fyrir aðstæður í landinu:

73  National supervisory authorities should evaluate whether the risk weights in paragraph 72 are considered to be too low based on the default experience for these types of exposures in their jurisdictions. Supervisors, therefore, may require banks to increase these risk weights as appropriate.

Þó kenna megi Basel II reglunum og BIS að nokkru um, þá þurfti Seðlabanki Íslands ekki að lækka áhættustuðulinn og opna þannig fyrir meira lánsfé til fasteignakaupa.  Málið er að Seðlabanki Íslands var líklega ekki einn um þetta.  Ekki að ég hafi kannað það, en mig grunar að aðrir seðlabankar hafi tekið nákvæmlega sömu skref og því Davíð og co talið þetta þvingaðan leik til að jafna samkeppnisstöðu íslensku bankanna.  Munurinn er bara sá að Seðlabanki Íslands var að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum, en aðrir ekki.  Kannski fóru íslensku bankarnir óvarlega með nýfengið frelsi, en það er hlutverk Seðlabankans að setja leikreglurnar og ef þær eru of rúmar, þá er ekki hægt að gagnrýna bankana fyrir að notfæra sér það.

Er þetta trúverðugt bókhaldsfiff?

Það er áhugavert að sjá hvernig hægt er að breyta okkur Íslendingum úr stórskuldugum áhættufíklum í skynsama fjárfesta með einu pennastriki.  Ég er alls ekki að vefengja útreikninga hagfræðings Seðlabankans, en spyr af hverju var ekki búið að gera þetta fyrir löngu og er það trúverðugt í þeirri umræðu sem á sér stað að koma með þessar tölur núna?  Er ekki hætta á að erlendir aðilar líti á upplýsingarnar sem tilraun til að fegra ástandið á ósanngjarnan máta og jafnvel með brellum.  Eina stundina eru skuldirnar 109% af vergri þjóðarframleiðslu en hina 27%.  Það getur meira en vel verið að útreikningarnir réttir, en maður birtir ekki svona pælingu í miðri fjármálakreppu nema búið sé að búa markaðinn undir að breyting standi fyrir dyrum og þá er það gert án þess að birta hver áhrifin af breyttri mælingu eru.  Auk þess get ég ekki séð að þetta sé gott PR trix hjá Seðlabankanum, þar sem að nú hljóta menn að vefengja fleiri útreikninga frá bankanum í gegnum tíðina.  Vil ég þar fyrst nefna útreikning á viðskiptahallanum, en greiningardeildir bankanna hafa oft bent á tiltekið misræmi í þeim útreikningum.  Næst má taka verðbólgutölur sem eru ekki samanburðarhæfar við verðbólgutölur í nágrannalöndum okkar.

Það er eiginlega hræðilegt til þess að hugsa, að allar stýrivaxtahækkanir Seðlabankans undanfarin ár, hafa verið til þess að ráðast gegn verðbólgunni.  Stór hluti verðbólgunnar hefur verið vegna hækkunar á verði fasteigna og vegna hækkunar á vöxtum lána til fastaeignakaupa.  Ef markaðsverð íbúðarhúsnæðis hefði ekki verið inni í vísitölumælingunni, þá hefði verðbólgan mælst vel innan við verðbólgumarkmið Seðlabankans.  Raunar kveður svo rammt við að dæmi eru um verðhjöðnun á milli mánaða í stað 4 - 5% verðbólgu.  Afleiðingin hefur verið hærri stýrivextir sem síðan hefur leitt af sér hærri verðbólgu.  Því miður er ekki hægt að breyta þessu með einu pennastriki og vinda ofan af öllu sem á undan er gengið.  En ég vona samt að mönnum detti ekki í hug að taka húsnæðisþáttinn út nú, því þá fáum við ekki að njóta stöðnunar/lækkunar á húsnæðisverði í verðbólgumælingum næstu mánuði.

En það var fleira sem gerðist í gær niðri í Seðlabanka.  Það kom yfirlýsing frá bankanum að bankinn þyrfti ekki að taka lán til að bjarga íslensku viðskiptabönkunum.  Þeir stæðu vel og væru sjálfbjarga.  Kveður þarna í annan tón en undanfarin ár, þar sem Seðlabankinn hefur verið óspar á gagnrýni á útþenslu bankanna og áhættusamar fjárfestingar þeirra.  Aftur hlýtur maður að spyrja um trúverðugleika bankans.  Er það trúverðugt að harðasti gagnrýnandi útlána-, fjárfestinga- og útþenslustefnu bankanna komi nú og segi þá vera í góðum málum?  Mér þætti það ekki trúverðugur kennari sem gagnrýndi nemanda sinn fyrir slæleg vinnubrögð við verkefnavinnu, en gæfi honum síðan 10 fyrir verkefnið, þó svo að nemandi hafi hunsað gagnrýni kennarans.  Ég verð að viðurkenna að viðsnúningur Seðlabankans lítur ekki vel út í mínum augum.  En ég er, jú, bara vitlaus öryggisráðgjafi í Kópavogi.

Frétt sem bloggað var við: Ekki lengur skuldugasta þjóð í heimi

Eru matsfyrirtækin traustsins verð?

Við lestur umfjöllunar um efnahagsmál í erlendum og innlendum fjölmiðlum þá ber sífellt meira á gagnrýni á matsfyrirtækin S&P, Moody's og Fitch.  Eru menn í auknu mæli farnir að velta fyrir sér þátt þeirra í þeim mikla vanda sem fjármálakerfi Evrópu og Bandaríkjanna eru í.  Þannig eru nefnilega mál með vexti að þessi fyrirtæki (öll eða sum) hömpuðu skuldabréfavafningum sem innifólu í sér undirmálslánin svo kölluðu. 

Ég spurði af því í færslu hér í gær hvort að þessi fyrirtæki nytu trausts.  Karl Wernersson viðrar sömu skoðun í viðtali við Markaðinn í gær, en hann bendir eins og margir aðrir á það að S&P gaf þessum skuldabréfavafningum einkunnina AAA, sem er hæsta einkunn sem hægt er að fá.  Bandarísk ríkisskuldabréf hafa sömu einkunn og því hefði mátt halda að fjarfesting í þessum skuldabréfavafningum væri sambærileg við að kaupa bréf úr einhverjum flokkum US Bonds.  Nú er komið í ljós að þetta var tóm tjara og líður fjármálakerfi Evrópu og Bandaríkjanna fyrir þessa glórulausu einkunnargjöf.  Það sem er svo alvarlegt við þess einkunnargjöf, er að S&P hefði átt að vita að þessir pappírar voru ekki AAA-bréf.  Þeir voru í besta falli B-pappírar, ef ekki hreinlega verðlausir. 

Ég byggi skoðun mína á umfjöllun fréttaskýringarþáttarins 60 minutes sem sýndur var fyrir nokkrum vikum og því sem lesa má, t.d., á vef BBC og FT.  Þessi undirmálslán hafa verið á markaðnum í nokkur ár.  Þau byggja á því að húsnæðislánafyrirtæki gefa út skuldabréf sem þau selja á markaði á móti þeim skuldabréfum sem húsnæðiseigendur fá.  Þannig enda bréf húsnæðiseigendanna ekki á skuldabréfamarkaði og því eiga húsnæðislánafyrirtækin veðréttin í eigum fólks, en ekki þeir sem í raun fjármagna lánin.  Oft er sagt að undirmálslánin hafi byrjað í Cleveland, þar sem fólk tók lán vegna efnahagskreppu.  Vandamálið við þessi lán er að þau hafa innifalda gildru, ef svo má segja.  Þessi gildra fellst í því að fyrstu tvo árin eru lánin með lágum vöxtum, en eftir það hækka vextirnir verulega, tvöfaldast eða jafnvel þrefaldast.  Það sem meira er að þetta gerist sjálfkrafa.  Fólk sem áður gerði ráð fyrir að greiða USD 1.000 á mánuði þarf allt í einu að greiða USD 2.000 og þeir sem greiddu USD 2.000 greiða nú allt í einu USD 4.000.  Það gefur augaleið í hagkerfi, þar sem þensla er lítil og atvinnutekjur stöðugar, að almenningur ræður ekki við slíkar hækkanir.  Lánin féllu því í gjalddaga og fjöldagjaldþrot eða -uppboð fylgdu í kjölfarið.  Þessi hrina uppboða og gjaldþrota byrjaði í Cleveland fyrir nokkrum árum, en á meðan húsnæðisverð hélst hátt og ástandið einangraðist við einn stað, þá hafði þetta ekki áhrif.  En á síðustu árum var farið að bjóða þessi lán út um öll Bandaríki og það sem hafði verið staðbundið vandamál var allt í einu farið að verða innanríkisvandamál.  Þetta áttu matsfyrirtækin að sjá fyrir (miðað við reynsluna frá Cleveland) og þau hefðu því ekki átt að halda undirmálslánunum í AAA. Þetta sést m.a. á þessum tveimur gröfum fyrir neðan.

   Grafið til vinstri sýnir vöxt undirmálslána á tímabilinu frá 1994 til 2006, en grafið til hægri fjölda uppboða vegna greiðsluþrots á árunum 2000 - 2006 og áætlanir vegna 2007 og 2008.  Hvernig lán sem "tryggð" voru með jafn ótryggum fasteignabréfum gátu fengið einkunnina AAA er með öllu óskiljanlegt.  Matsfyrirtækin sérhæfa sig í svona mati, en láta allar viðvaranir framhjá sér fara.  Allt fram á mitt síðasta ár eru þau ennþá að "gulltryggja" undirmálslánin með einkunnum sínum.  Hvernig getur slíkt gerst? 

En það er fleira sem matsfyrirtækin hefðu átt að vita og vara við.  Fyrstu stóru afskriftir alþjóðlegs banka vegna undirmálslána urðu vegna fjárhagsársins 2006.  HSBC afskrifaði þá USD 10,5 milljarða vegna undirmálslána.  Þetta er gríðarlega há tala og vekur það furðu að nokkur aðili hafi fjárfest í slíkum bréfum á síðasta ári.  Hvað þá fjárfestingabanki á borð við Askar Capital, sem kom nýr inn á markað.  Hver er líklegasta ástæðan?  Jú, eins og Karl Wernersson sagði í samtali við Markaðinn í gær:  "Þetta voru hins vegar afurðir sem virtustu matsfyrirtæki heims voru búin að fara í gegnum og segja að væru jafnöruggar eignir og til dæmis bandarísk ríkisskuldabréf."

Þrátt fyrir fjölmargar viðvörunarbjöllur, þá komu ekki aðvaranir frá matsfyrirtækjunum (a.m.k. fann ég þær ekki með leit á vefnum og 60 minutes fann þær ekki heldur).  Hver svo sem ástæðan var héldu þau sínu mati.  60 minutes spurði áleitinna spurninga um ábyrgð matsfyrirtækjanna og ég velti fyrir mér hvort þau séu ekki hreinlega skaðabótaskyld.  Mér þætti a.m.k. athyglisvert að sjá hvað gerðist, ef Askar Capital reyndi að sækja tjón sitt á hendur S&P, þar sem það þarf engan snilling til að sjá að undirmálslánin voru lélegir og áhættusamir pappírar, en ekki einföld og örugg leið til að geyma peninga í stutta stund.  Traustið sem matsfyrirtækin sýndu þessum lánum hlýtur að fá hvern sem er til að efast stórlega um hæfi þessara fyrirtækja til að gefa út einkunnir um fjárhagslegan styrk/veikleika fyrirtækja og skuldabréfa. 

Athugasemd 2018:  Þetta var ekki í fyrsta skiptið og langt frá því síðasta, sem ég gagnrýndi matsfyrirtækin.  Í kvikmyndinni The Big Short er farið ákaflega illa með þau og þau koma líka mjög illa út í skýrslu SEC sem birt var í júní 2008 (þó eingöngu drög að skýrslunni).

S&P að þvinga fram aðgerðir

Mér finnast þær einkennilegar athugasemdir S&P og Fitch Ratings sem birtust í gær.  Taka á lánshæfiseinkunn Íslands til endurskoðunar með möguleika á lækkun vegna þess að Seðlabanki og ríkisstjórn hafi ekki sagt til um hvað á að gera.  Hvenær var það samþykkt að matsfyrirtæki, sem hafa verið sem blaktandi strá í vindi varðandi mat sitt á ríkissjóði og íslensku bönkunum undanfarið ár, gætu þvingað fram efnahagsráðstafanir á Íslandi?  Ég kannast ekkert við að þessi fyrirtæki hafi slíkt vald.  Ég raunar kannast heldur ekkert við það að þessi fyrirtæki njóti þess trausts á alþjóðamarkaði, eftir háðung þeirra gagnvart bandarískum undirmálslánum, að þau gætu eitthvað verið að setja sig á háan hest gagnvart aðgerðum (eða aðgerðaleysi) Seðlabanka Íslands og ríkisstjórnarinnar.  Auk þess veit ég ekki betur en að Seðlabankinn hafi þegar tilkynnt talsvert umfangsmiklar aðgerðir, en þær virðast hafa farið framhjá matsfyrirtækjunum. 

Þess fyrir utan kemur einn talsmaður fyrirtækjanna ítrekað fram í fjölmiðlum og fer með fleipur um stöðu mála á Íslandi.  Heldur því fram að bankarnir og ríkið geti bara tekið lán með ofurkjörum, þegar raunveruleikinn sýnir allt annað.  Hann heldur því fram að Seðlabankinn hafi enginn úrræði, þegar til er samningur milli seðlabanka á Norðurlöndum um gagnkvæma aðstoð ef þörf er. Ég held að þeim sé nær að hætta að hlusta á slúður og vogunarsjóði og skoða raunverulega stöðu bankanna og þjóðarbúsins.  Hætta að taka þátt í Hrunadansi þeirra sem tala upp skuldatryggingarálag ríkisins og bankanna og fjalla um það hvernig standi á því að skuldatryggingarálag íslensku bankanna sé komið í flokk með bönkum í Zimbabve.  Það var furðulegt tilsvar herra Rowlins í gær þegar fréttamaður spurði hann hvort þeir væru ekki í raun að koma með sjálfuppfyllandi spádóma (spurning var orðuð öðru vísi).  Hann svaraði neitandi, þeir væru bara að endurspegla skuldatryggingarálagið.  Hann bara gleymdi að segja að álagði væri aftur að endurspegla matið, sem var að endurspegla fyrra álag, sem var að endurspegla fyrra mat, sem endurspeglaði álagið þar á undan o.s.frv.  Allt fór þetta af stað þegar þeir ákváðu að setja íslensku bankana í flokk með flottustu og best reknu bönkum í heimi í sama bjartsýniskasti og þegar þeir sögðu undirmálslánin í Bandaríkjunum vera jafn góð og ríkisskuldabréf, þrátt fyrir að nær öll lánin væru með klausu sem kvæðu á um að vextir myndu hækka úr 3 - 4% í 11% á fyrri hluta síðasta árs og ólíklegt væri að nokkur skuldari hefði efni á slíkum vöxtum.  Fyrir þetta mat sitt mokaði S&P inn háum upphæðum í þóknun.  Því segi ég aftur:  Hafa S&P eða Fitch Ratings traust og leyfi til að krefjast skjótra efnahagsaðgerða á Íslandi?  Er það ekki frekja og ábyrgðarleysi hjá þessum fyrirtækjum að tala um möguleika á lækkun og þar með ýta undir neikvæðar horfur í stað þess að segja bara að ástandið sé til skoðunar?  Mér finnst þetta vera eins og úttektarmaður sem kemur í fyrirtæki og er búinn að ákveða fyrirfram að hann finni eitthvað neikvætt.  Slíkur úttektarmaður getur ekki verið hlutlaus og af sama skapi getur skoðun matsfyrirtækjanna ekki verið hlutlaus, þar sem þau munu hunsa allar jákvæðar vísbendingar af þeirri einu ástæðu að þau eru að leita að neikvæðum vísbendingum.  Það hlýtur að vera hægt að gera þær kröfur til matsfyrirtækjanna, að þau séu hlutlaus og kveði ekki fyrirfram upp dóm sinn.  Mér finnst vinnubrögð þeirra bera vott um hroka og ófagmennsku.  (Ég tek það fram að mér hefði líka þótt það hroki og ófagmennska, ef þau hefur nefnt að skoða ætti lánshæfi með möguleika á hækkun.)

Vissulega hefðu ríkisvaldið og Seðlabankinn átt að hafa tilbúna aðgerðaráætlun sem hægt hefði verið að grípa til ef í óefni stefndi.  Ég aðstoða fyrirtæki gjarnan við að útbúa slíkar áætlanir.  Í slíkum áætlunum eru skoðuð þau atriði sem geta ógnað rekstrarsamfellu fyrirtækja, innleiddar ráðstafanir til að styrkja innviði þeirra og skjalfestar viðbragðsáætlanir sem hægt er að grípa til, ef/þegar áfall ríður yfir.  Vandamálið er að fæst fyrirtæki hafa farið út í slíka vinnu og fyrirtækið Ísland virðist enginn undantekning á því.  (Fjallaði ég nýlega um rekstraröryggi og stjórnun rekstrarsamfellu hér á blogginu mínu.)  Ef áhugi er fyrir því hjá stjórnarráðinu að fræðast nánar um stjórnun rekstrarsamfellu, þá er ég til í að halda námskeið fyrir starfsmenn þess gegn hæfilegri þóknun :-) .

Fréttin sem bloggað var við:  „Gildra fyrir birni verður að koma á óvart"

Athugasemd 2018:  Í baksýnisspeglinum lítur margt sem ég segi í þessari færslu heldur illa út.  Margt er alveg rétt og hefur staðist tímans tönn, en það er hreinlega rangt hjá mér að aðgerðir Seðlabankans hafi verið umfangsmiklar, samningurinn við seðlabanka Noregs, Svíþjóðar og Danmerkur var varla upp í nös á ketti og hafði engin áhrif á framhaldið.  Þetta var síðan ekki slúður um að íslensku bankarnir væru í vanda, heldur sannleikurinn.  Í fréttinni étur síðan Geir H. Haarde upp orð Davíðs Oddssonar úr ræðu hans á ársfundi Seðlabankans um óprúttna aðila (þ.e. vogunarsjóðina), þegar staðreyndin var, að það voru bankarnir sjálfir sem voru að ryksuga gjaldeyrismarkaðinn til að bregðast við veðköllum erlendra banka á helstu eigendur og vildarviðskiptamenn bankanna.

Í athugasemd við aðra færslu þennan sama dag segi ég: "..það er rétt að þar sem er reykur er almennt eldur, en spurningin er hver kveikti eldinn?  Hugsanlega hafa bankarnir gert það með opinni útlánastefnu eða djafri útrás.  En það má ekki gleyma því að fyrir 14 mánuðum þá setti matsfyrirtækið Fitch þessa banka í efsta flokk með fínustu og öflugustu bönkum heims.  Ekki kvartaði fólk þá.  Þeir hafa verið að greiða háar upphæðir í skatta af hagnaði sínum og starfsfólk þeirra af launum sínum.  Ekki hefur verið kvartað undan því.  Á síðasta ári fjölgaði starfsmönnum bankanna um 10 á dag.  Ekki var kvartað undan því.  En um leið og eitthvað gefur á bátinn, þá kemur í ljós að ekki eru allir viðhlæjendur vinir."  Já, maður gat verið heldur einfaldur, enda óð maður ekki beint í réttum upplýsingum.

Stýrivextir hækka húsnæðisliðinn

Hún er nú ekki öll vitleysan eins.  Samkvæmt þessari frétt um hækkun verðbólgu, þá má lesa nokkur atriði sem hljóta að stinga í stúf:

1.  Verð húsnæðis hefur hækkað meira en aðrir þættir síðustu 3 mánuði.  Þetta virðist vera í mótsögn við það sem fólk er að upplifa á fasteignamarkaðnum og má spyrja sig að því hvernig þetta er fengið úr.

2.  Stýrivextir eru að vega tvöfalt í hækkun húsnæðiskostnaðar en hækkun markaðsverðs, þannig að stýrivextirnir sem eiga verða til þess að slá á verðbólguna eru að auka hana.  Vissulega eru það vextir húsnæðislána sem eru að valda þessu, en þeir hafa verið að hækka m.a. vegna hækkunar stýrivaxta.

3.  Markaðsverð húsnæðis er ennþá að hækka á milli febrúar og mars, sem er með ólíkindum, þó eitthvað hafi dregið úr hækkunum og aðgangur að lánsfé sé mjög takmarkaður.

4.  Þessar verðbólgutölur mæla ekki þá miklu lækkun á gengi krónunnar sem hefur orðið undanfarnar vikur og á hugsanlega eftir að verða á næstu dögum. Því má búast við því að verðbólga í apríl mælist talsvert hærri en núna.  Getum við alveg búist við að 3 mánaða verðbólga mælist þá 15 - 17 % á ársgrundvelli og verðbólga frá apríl 2007 til apríl 2008 verði nálægt 10%, ef ekki meiri.

Þessar tölur lýsa líklegast best hvers konar skipsbrot peningamálastefna Seðlabankans hefur beðið.  Það er blákaldur veruleikinn sem fáir málsmetandi aðilar hér á landi þora að segja, en greiningaraðilar út um allan sjá og skilja. 

Frétt sem bloggað var við: Mesta verðbólga í 6 ár

Athugasemd 2018:  Eins og oft síðar, átti ég í erfiðleikum með að skilja mælingar Hagstofunnar.

Er verið að gera atlögu að krónunni?

Ég er búinn að vera að fylgjast með gengisvísitölunni í dag.  Dagurinn byrjaði illa og um kl. 9:30 hafði vísitalan lækkað um 2,35% (samkvæmt stundargengi hjá Glitni).  Klukkutíma síðar hafi hluti lækkunarinnar gengið og hún stóð í 1,75%.  Um hádegisbil stóð lækkunin í um 2,5%, en klukkutíma síðar eða svo stóð hún aftur í 1,75%.  Og nú kl. 13:41 hefur aftur sigið á ógæfuhliðina og lækkunin er orðin 2,61%.  Þetta eru nokkuð ýktar breytingar á ekki lengri tíma og fær mann til að velta því fyrir sér hvort verið sé að gera atlögu að krónunni, þar sem ekkert hefur gerst undanfarna tvo daga sem skýrir 5% lækkun krónunnar.  Það ætti frekar að vera í hina áttina, þar sem loðnukvóti hefur verið stækkaður og Kaupþing var að taka stórt lán á mun hægstæðari kjörum aðilar úti í heimi hafa sagt opinberlega að banki hafi átt að geta fengið.  Ég fæ ekki betur séð en að spákaupmenn séu að leika sér.

Athugasemd 2018:  Þessi bloggfærsla sýnir þá afneitum sem maður var í og hve sterkur heilaþvottur var í gangi.  Það gat ekki annað verið en að einhverjir væru að gera atlögu að krónunni, þegar það voru bara íslenskir bankar að kaupa gjaldeyri til að mæta veðköllum á aðaleigendur sína frá stórum erlendum bönkum.

Mat byggt á hverju?

Vissulega er ýmislegt sem breyst hefur til hins verra í rekstrarumhverfi íslensku bankanna, en það er ekkert sem bendir til þess að rekstur þeirra standi eitthvað veikari fótum en fyrr.  Þannig er lausafjárstaða Kaupþings mjög sterk.  Raunar svo sterk að ég efast um að það finnist margir bankar í Evrópu, hvað þá Norðurlöndum, sem er eins vel fjármagnaður.  Bankinn er búinn að grípa til fjölþættra aðgerða til að bregðast við "bankakreppunni" og er í raun óskiljanlegt að lánshæfismat hans hafi lækkað svona mikið.  Svipaða sögu er að segja af Landsbankanum, en Icesave reikningarnir í Bretlandi hafa styrkt lausafjárstöðu bankans mjög mikið.  Nú er bankinn fjármagnaður að stórum hluta af innlánum í stað lána á millibankamarkaði.  Glitnir stendur líklegast verst að þessu leyti af íslensku bönkunum, en þar hafa menn þegar farið af stað með aðhaldsaðgerðir.

Það merkilegasta við þess breytingu er að "bankakreppan" fór af stað vegna vandræða með svo kölluð undirmálslán á bandarískum fasteignamarkaði.  Það er tvennt sem vert er að hafa í huga varðandi þessi lán.  1)  Íslensku bankarnir eiga lítið sem ekkert undir varðandi þessi lán.  2)  Moody's lofsöng þessi lán fyrir bara einu ári eða svo.  Evrópskir bankar treystu þessum lánum eftir að Moody's, S&P og fleiri matsfyrirtæki stimpluðu þau í bak og fyrir á sínum tíma og hirtu sína þóknun fyrir að hafa komið með greiningu sína (samkvæmt upplýsingum í 60 minutes).

Það er grafalvarlegur hlutur að lánshæfimat íslensku bankanna sé að lækka með þessum hætti.  Menn bera hugsanlega blak af Moody's og segja að þetta hafi verið fyrirsjáanlegt, en þegar horft er til þess að fjölmargir erlendir bankar, sem hafa farið mjög illa út úr undirmálslánunum, eru að halda fyrra mati sínu, þá vekur þetta furðu.  Það sem verra er að svona mat, sem hugsanlega er byggt á veikum grunni getur haft dómínóáhrif á íslenskt efnahagslíf og er ekki gott innlegg á sama tíma og Seðlabanki Íslands er þegar búinn að stytta í hengingarólinni meira en góðu hófu gegnir.

Frétt sem bloggað var við: Lánshæfismat bankanna lækkað

Athugasemd 2018: Þessi bloggfærsla sýnir vel hve lokaður maður var fyrir því, að bankarnir væru að fegra sannleikann.  Líklegast voru ársreikningar bankanna árið 2007 kolrangir og er með ólíkindum að þeir hafi aldrei verið yfirfarnir almennilega.

Hagkerfið í niðursveiflu og Seðlabankinn bíður átektar

Það verður bara að viðurkennast að peningamálastjórnun Seðlabankans er ekki að virka.  Meðal þess sem ég lærði í hagfræði í háskóla var að aðhaldsaðgerðir eiga að hefjast áður en uppsveiflan er orðin of mikil og þennsluvekjandi aðgerðir áður en kreppir of mikið að.  Þetta er sú hagfræði sem seðlabankar í Bandaríkjunum og Evrópu fylgja.  Seðlabankinn Íslands er ekki að fylgja þessari hagfræði, svo mikið er víst (nema að hann telji að núverandi ástand sé ekki alvarlegt).  Við höfum undanfarna mánuði verið að ganga í gegnum tímabil með skörpum samdrætti.  Tímabil þar sem háir stýrivextir veikja hagkerfið í staðinn fyrir að örva það.  Seðlabanki Bandaríkjanna brást við húsnæðislánakreppunni með því að lækka stýrivextina fyrirvaralaust.  Hér á landi gerist ekkert og raunar hækkuðu vextir óvænt eftir að bankakreppan svokallaða skall á.  Það á ekki að vera markmið Seðlabankans að dauðrota hagkerfið, þó hann vilji kæla það.  Samkvæmt hagfræðikenningunni sem ég bent á að ofan, þá hefðu stýrivextir átt að byrja að lækka í september nákvæmlega eins og þeir hefðu átt að hækka strax og áhættustuðull vegna fasteignalána var lækkaður hér um árið.  (Lækkun þessa áhættustuðuls, sem kennd er við Basel-II, tvöfaldaði útlánagetu banka til fasteignalána á einni nóttu.)

Frétt sem bloggað var um: Segir stýrivaxtalækkun nauðsynlega

Góður árangur í erfiðu árferði

Nú eru allir stóru bankarnir þrír búnir að skila uppgjörum sínum.  Eins og við var að búast dróst hagnaður þeirra eitthvað saman á milli ára.  Helsta ástæðan er líklega sú bankakreppa sem fór af stað á seinni hluta ársins.  Það jákvæða við uppgjörin er að allir skila hagnaði á öllum ársfjórðungum, sem er meira en ansi margir stórir erlendir bankar geta stært sig af.  Vissulega var uppgjör Glitnis ekki í samræmi við spár greiningaraðila, en á móti var hagnaður Kaupþings mun meiri.

Það getur vel verið að ég sé haldinn einhverju Pollyönnu heilkenni, en á þessum tímum bankakreppu, þar sem ljóst er að bankar um allan heim þurfa að vinda ofan af offjárfestingum, áhættulánum og mistökum í afleiðu viðskiptum, þá er full ástæða til að tala jákvætt um árangur íslensku bankanna.  Að enginn þeirra hafi fengið verulegan skell vegna bankakreppunnar sýnir að áhættustýringar þeirra eru að virka.  Þeir hafa tekið til í eignasafni sínu og breytt áherslum í útlánum.  Þetta er það er svo mikilvægt að sé rætt, án þess þó að líta framhjá því sem betur má.  Við verðum samt að vara okkur á því að of neikvæð umræða gæti komið af stað atburðarás, sem ekkert okkar vil sjá verða að veruleika.  Sem dæmi um þetta má taka nálgun mbl.is að þessari frétt. Mér finnst það, t.d., alveg jafn merkilegt að þrátt fyrir "bankakreppuna" að þá hafa bankarnir aðeins einu sinni áður skilað jafnmiklum hagnaði eða að þrátt fyrir mikla lækkun á hlutabréfamarkaði, þá hækkuðu heildareignir bankanna um rúm 30% á liðnu ári frá árinu á undan.

Frétt sem bloggað var við: Hagnaður bankanna dregst saman

Skiljanleg andstaða, en er leikurinn ekki tapaður?

Andstaða Seðlabankans við að fjármálafyrirtæki færi bókhald sitt í erlendri mynt er mjög skiljanleg, þó ekki væri nema út frá því sjónarmiði, að ef það gerist missir Seðlabankinn mikilvægt stjórntæki úr höndunum og frá honum fara mikilvæg verkefni.  Seðlabanki Íslands hefur ekkert vald yfir evrunni, en hann ábyrgur gagnvart krónunni.  En er ekki leikurinn tapaður?  Er það ekki um seinan fyrir Seðlabanka Íslands að koma í veg fyrir að íslensk útrásarfyrirtæki breyti um uppgjörsmynt?  Er það ekki um seinan að koma í veg fyrir fyrirtæki sem skráð eru í fjölþjóðlegri kauphöll færi hlutabréf sín yfir í fjölþjóðlega mynt?  Fái þau það ekki hér á landi flytja þau einfaldlega úr landi.  Og ekki er Seðlabankinn betur settur með það.

Til skamms tíma sá ég ýmsa kosti við að halda krónunni og hugsanlega verður það hægt í einhvern tíma í viðbót.  En því miður er styrkur krónunnar það lítill og vægi Seðlabanka Íslands svo óverulegt í alþjóðlegu fjármálaumhverfi, að krónan stendur ekki ein og sér.  Sveiflur í gengi krónunnar eru of miklar til það hægt sé að líta á íslensk fjármálafyrirtæki sem vænlegan fjárfestingarkost.  Það er ekki bara að gengi, t.d., Kaupþings hafi lækkað stórlega í íslenskum krónum á síðustu mánuðum, heldur hafa sveiflur á gengi krónunnar ýkt þessa lækkun enn frekar.  Meðan fjárfestir á Íslandi hefur tapað, segjum, 40% á lækkun gengis hlutabréfa, þá hefur hinn erlendi tapað 10% til viðbótar vegna lækkunar krónunnar.  Og þegar kemur að árs- og árshlutauppgjörum, þá ýkja gengissveiflur þau líka og gera allan samanburð óskiljanlega.  Eignir upp á 10 milljarðar evra mynda hagnað eitt uppgjörstímabilið og tap hitt.  Eign upp á 9 milljarða evra sýna hærri eignastöðu á einu uppgjörstímabili en eignir upp á 11 milljarða evra á öðru.  Er hægt að búa við þetta?

Ég sé bara fyrir mér tvær lausnir á þessu.  Fyrri er að halda krónunni, en tengja hana við evru, sterlingspund eða svissneskan franka og bara eina af þessum myntum.  Með því fengist meiri stöðugleiki.  Þetta er sambærilegt við það sem Danir og Svíar gera, en þessar þjóðir halda sínum myntum en fasttengja þær evrunni.  Með þessu fæst meiri stöðugleiki í gengið og það ætti að hafa kælandi áhrif á hagkerfið.  Hinn kosturinn er að taka upp evruna.  Vandamálið er að ekki er víst að það fáist.  Ísland getur ekki bara svona upp á sitt eindæmi tekið upp evruna.  Vissulega hafa einhverjar þjóðir gert það, en það eru þjóðir sem standa utan Evrópska efnahagssvæðisins. 

Danska leiðin virðist því liggja í augum uppi, þ.e. að tengja krónuna við gengi evrunnar og undirbúa jarðveginn fyrir það að kasta krónunni innan 10 ára eða svo.  Vandamálið er að velja tímapunktinn og það verður ekki auðvelt.  Ég legg til 1. júlí 2009, en einnig mætti gera það um næstu áramót.  Ég viðurkenni fúslega að ég hef ekki nægilegt vit á hagfræði eða peningamálum til að skilja nákvæmlega hvað það hefur í för með sér að skipta yfir í evru eða fasttengja krónuna við evruna.  Ég á móti átta mig alveg á afleiðingum þess að halda krónunni í þeim ólgusjó sem alþjóðlegt fjármálakerfi er að ganga í gegnum og ég átta mig á hættunni á að óprúttnir spákaupmenn fari að leika sér með fjöregg þjóðarinnar.

Það má segja að Seðlabanki Íslands sé í svipuðum sporum og íslenska ríkið þegar Davíð keypti bjórinn í Fríhöfninni um árið.  Hann á bara þvingaða leiki og getur valið um það að gefa skákina strax eða vera hægt og rólega mátaður. Niðurstaðan verður alltaf sú að fjármálafyrirtækin breyta um starfrækslumynt.  Spurningin er bara hvort þau gera það sem íslensk fyrirtæki eða erlend.