Höfundur

Marinó G. Njálsson

Útgefin

Mars, 2018

Útgefandi

Harpan ehf.

Formáli

Þessi bók var með vinnutitilinn Með ælubragði í munni, því þannig hefur mér liðið undanfarin ár og líður enn vegna þess óþverra sem komið hefur ljós, þegar menn fóru að fletta ofan af hvað gerðist í undanfara hrunsins.  Því dýpra sem hefur verið grafið, þess meiri er skíturinn, flóknari flétturnar og augljósari græðgin.  Jafnframt kemur harkan í valdabaráttunni betur og betur í ljós.  Bæði þeirri sem átti sér stað fyrir hrun, en ekki síður þeirri sem markar Ísland eftir hrun.  Ég endaði á því að nota nafnið „Á asnaeyrum“, því segja má að þjóðin hafi verið dregin á asnaeyrum í óralangan tíma fyrir hrun og ekki síður á árunum á eftir.

Hrunið snerti marga í þjóðfélaginu og er ég þar engin undantekning.  Hér er samt ekkert uppgjör mitt við hrunið að ræða, heldur er ætlunin að grafa rannsóknarholur hér og þar, eins og forleifafræðingur, og sjá hvaða menjar koma upp.  Misjafnt verður með hvaða gleraugum ég skoða þessar menjar, stundum segi ég bara frá, í önnur skipti vægi ég engum og allt þar á milli.  Allar skoðanir, sem ekki eru sérstaklega merktar öðrum, eru mínar.  Talnavinnsla er oft mín, en ég treysti líka á að í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis sé rétt úrvinnsla gagna. 

Viðfangsefnið er þungt og hefur bókin verið lengi í vinnslu.  Fyrstu kaflarnir skrifaðir í apríl 2011, en að sjálfsögðu uppfærðir og endurskrifaðir margoft.  Uppgjörinu við hrunið er ekki lokið og nánast í hverjum mánuði koma fram margar uppljóstranir eða nýjar upplýsingar.  Þessi bók er innlegg í það uppgjör.  Uppgjörið mun samt ekki eiga sér stað fyrir en þátttakendur stíga fram, lýsa sannleikanum undanbragðalaust og biðjast fyrirgefningar á sínum þætti.  Sannleikurinn geri þig frjálsan, segir í enskum málshætti. 

Inngangur

Hrun íslenska fjármálakerfisins í október 2008 eru líklegast mestu hamfarir sem gengið hafa yfir íslenska þjóð frá kreppunni miklu í kringum 1930, ef ekki frá tímum Móðuharðinda.  Það eru svo sem sumir, sem segja að íslensk hagstjórn hafi verið stórslysasaga allt frá tímum heimastjórnar, meðan aðrir vilja fara enn lengra aftur í tímann.

Áður en allt fór á versta veg, þá gerðist margt.  Hvað varð til þess að við fengum heilt bankakerfi í fangið?  Ég hef fjallað um einstaka þætti þeirrar þróunar í bloggpistlum mínum á Moggablogginu, en hér reyni ég að draga margt af því saman í stuttu máli.  Erfitt var að ákveða hvar ætti að byrja, en ég valdi að lokum að beina fyrst sjónum að peningastefnu Seðlabanka Íslands, því ég tel hana vera mikinn áhrifavald bæði í fortíð og nútíð.  Krónuræfillinn fær sína umfjöllun, sem og vaxtaokrið og meintur frjálsmarkaður.  Allt er þetta þó bara inngangur að aðalatriðunum, sem eru hvað gekk á fyrir hrun, annars vegar hjá þeim sem áttu að stjórna efnahagsmálunum og hins vegar hjá bönkunum hvað varðar fjármögnun og útlán.  Styðst ég þar að hluta við stærstu bók Íslandssögunnar, þ.e. skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis eða Skýrsluna, en einnig margt það sem kom frá Seðlabankanum.  Ég velti vöngum yfir hvort hægt hafi verið að koma í veg fyrir hrunið og loks set ég fram táknræna ákæru.

...

Baráttan um Ísland

Bókin hafði um tíma undirtitilinn Baráttan um Ísland vegna þess að hún fjallar líka um stríðið sem mér virðist hafa verið og vera í gangi um völdin í landinu.  Við vitum alveg hverjir hafa hið pólitíska vald á yfirborðinu, en það er hið falda vald sem baráttan hefur snúist um.  Jóhannes Björn fjallað á snilldarhátt um það í bók sinni Falið vald, en hún kom út árið 1979.  Þar lýsir hann vel þráðum valdsins í samfélaginu.  Sumir þessara þráða hafa slitnað, aðrir trosnað, skipt um hendur, brunnið upp eða eru bara í góðum höndum þeirra sem þá höfðu á sínum tíma.  Svo eru þeir sem menn misstu úr höndum sér við hrun fjármálakerfisins haustið 2008 og mikil vinna hefur farið í að koma aftur í réttar hendur eða að minnsta kosti í hendur æskilegra aðila.  Ekkert er nefnilega valdinu verra, en að óæskilegir aðilar fái of mikil völd í hendur.

Segja má, að uppgangsárin 1995-2008 hafi verið gerð tilraun til hallarbyltingar.  Nýir aðilar voru að færa sig upp á skaftið og vildu fylla tómið sem Samband íslenskra samvinnufélaga skildi eftir.  KEA var ekki svipur hjá sjón, Kaupfélag Þingeyinga nánast skelin ein og svona var um kaupfélög víða um land.  Eitt kaupfélag komst þó vel frá falli Sambandsins, en það var Kaupfélag Skagfirðinga.  En inn í þetta tóm ætluðu sér margir olnbogarými.  Þarna komu Bónusfeðgarnir sterkir inn, en Baugsveldið þróaðist úr einni verslun árið 1989 í 4.000 verslanir með 75.000 starfsmenn í 35 löndum í lok árs 2007[1].  Lítið fer á milli mála, að Jón Ásgeir Jóhannesson var ekki meðal þeirra æskilegu í upphafi og ákveðin öfl í samfélaginu höfðu alltaf horn í síðu hans og viðskiptafélaga hans, enda virtu þeir ekki áhrifasvæði ættarveldanna.  Með Jóni Ásgeiri komu inn á sjónarsviðið Pálmi Haraldsson, kenndur við Fons, Hannes Þór Smárason og Gunnar Sigurðsson.  Allir fóru þeir illa út úr hruninu, enda í hópi hinna óæskilegu, þó ekki sé ljóst hvað þeir töpuðu mikið af sínu eigin fjármunum. 

[1] Saga Baugsveldisins [fréttaskýring]. Ísland í dag. Stöð 2. 18. mars 2009. Sótt 24. september 2011 á http://www.visir.is/frettaskyring--saga-baugsveldisins/article/2009261101919

1. Kafli: Við lifðum í draumi

Samantekt á ályktunum mínum

Margt fór úrskeiðis í undanfara og eftirmálum hrunsins.  Raunar svo mikið að ég furða mig á því, að ekki hafi verið haldnar margar ráðstefnur og vinnufundir þeirra, sem þar klúðruðu mestu, til að finna betur úr hverju var klúðrað og hvernig megi koma í veg fyrir að það endurtaki sig.  Ekkert slíkt hefur verið gert.  Haldin var hálfgerð hallelúja ráðstefna í Hörpunni, þar sem margir klöppuðu á bak hvers annars og hrósuðu sér og öðrum fyrir hve vel meint endurreisn hefði tekist.  Vissulega kom Skýrslan út, en þrátt fyrir að hópur þingmann hafi legið yfir henni heilt sumar, þá varð afraksturinn af þeirri vinnu heldur lítill og snerist upp í farsa þegar ákveðið var að ákæra Geir H. Haarde einan fyrir sín afglöp, en sleppa meðreiðarfólki hans.  Þingályktunartillaga var samþykkt um að breyta ótrúlega mörgu, en lítið hefur verið gert.

Hér eru mínar ályktanir, en fjalla ekki um allar þeirra í þessum fyrsta hluta:

1.      Seðlabanki og Fjármálaeftirlit:

• Ég tel að Seðlabankinn og Fjármálaeftirlit hafi brugðist í hlutverkum sínum sem þeir aðilar sem eiga að stuðla að fjármálastöðugleika í undanfara hrunsins.

• Ég tel að Seðlabankinn hafi farið fram úr sér í viðbrögðum við stöðu Glitnis. Menn áttu að taka sér lengri tíma til að greina stöðuna og taka á henni af meiri yfirvegun. Sleggju var beitt þegar hamar hefði dugað. Hvort það, að menn hefur gefið sér lengri tíma, hefði breytt einhverju veit ég ekki, en niðurstaðan hefði ekki getað orðið verri.

• Ég tel að Seðlabankinn hafi unnið gegn fjármálastöðugleika í landinu allt frá því að gengið var sett á flot í lok mars 2001. Það gerði hann með því að setja gengið á flot í mikilli verðbólgu og þegar stýrivextir höfðu verið háir í langan tíma. Betra hefði verið að bíða þar til verðbólgan gekk niður og stýrivextir voru lágir til að eiga möguleika á að hækka stýrivexti samhliða því að setja krónuna á flot. Færa má, svo sem, rök fyrir því að Seðlabankinn hafi verið í þvingaðri stöðu, en hafi svo verið, þá bar yfirstjórn hans sök á því. Ég tel að það hafi yfirhöfuð verið rangt að setja krónuna á flot og betra hefði verið að fara þá leið að hengja hana á gengi annars gjaldmiðils eða körfu gjaldmiðla. Miðað við gjaldeyrisforða bankans, þá var ljóst, að hann hafði enga burði til inngripa á markaði.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að nota vísitölumælingu sem var samanburðarhæf við mælingar í nágrannalöndum okkar, þannig að allar ákvarðanir í peningamálum væru byggðar á samanburðarhæfum grunni. Það þýðir að nota samræmda vísitölu neysluverðs. Staðreyndin er að verðbólga mæld með samræmdri vísitölu var lægri en verðbólga mæld með hefðbundinni vísitölu neysluverðs (VNV) á lykiltímabilum fyrir hrun og því hefðu viðbrögð, m.a. ákvarðanir um stýrivexti, verið hógværari en með því að miða við verðbólgu samkvæmt VNV. Bara svo það sé á hreinu, þá tel ég mikilvægt að hafa mælingu á húsnæðiskostnaði í VNV, en fjárfestingakostnaður vegna húsnæðis á ekki heima þar.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði ekki átt að lækka bindiskyldu árið 2003 samhliða innleiðingu Fjármálaeftirlitsins á Basel II reglunum.

• Ég tel að innleiðing Basel II reglnanna árið 2003 hefði átt að vera í þrepum, en ekki einu stökki.

• Fyrst gengið var sett á flot, tel ég að Seðlabankinn hefði átt að nýta hagstjórnartæki sín betur til að tryggja hér stöðugt gengi, þ.e. að kaupa krónur þegar gengið var að styrkjast og þannig vinna gegn of mikilli styrkingu. Með því hefði hann jafnframt byggt upp gjaldeyrisforða og varnað því að vaxtamunarsamningar væru gerðir á kostnað fjárhagslegs stöðugleika.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að setja sér skýr og opinber viðmið varðandi eðlilega raunstýrivexti og undir hvaða kringumstæðum mætti eða væri nauðsynlegt að víkja frá slíkum viðmiðum. Hann styðst vissulega við svo kallaða jafnvægisraunvexti, en hvernig þeir eru ákvarðaðir er ekki gagnsætt og er þeim haldið óbreyttum langtímum saman þó aðstæður í hagkerfinu breytist. Fyrir hrun voru þessir vextir 4,5%, en voru lækkaðir í 3,0% án nokkurrar skýringar haustið 2008. Að þessir jafnvægisraunvextir séu alltaf þeir sömu án tillits til verðbólgu, tel ég ekki standast og þeir eigi að lækka verulega í lágri verðbólgu.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að vera með sveigjanlegri verðbólguviðmið, en fyrst og fremst að vera með breytileg tímamörk varðandi það hvenær aðgerðir bankans kæmu verðbólgunni í verðbólguviðmið bankans.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að veita viðskiptabönkunum meira aðhald með hækkun bindiskyldu þegar ljóst var að útrásin var gerð með skuldsetningu. Hann hefði einnig átt að fylgjast betur með erlendri fjármögnun bankanna, veðlánaviðskiptum þeirra innanlands og utan, innri viðskiptum milli dótturfélaga og móðurfélags, o.s.frv.

• Ég tel að það hafi verið mikil mistök hjá Fjármálaeftirlitinu að lækka áhættustuðul við útreikning eiginfjárkröfu samkvæmt Basel II reglunum hinn 2. mars 2007.

• Ég tel að Seðlabankinn og Fjármálaeftirlit hafi strax haustið 2007 átt að bregðast við varðandi þá lausafjárþurrð sem virtist í uppsiglingu.

• Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að bregðast við Jöklabréfunum með því að lækka stýrivexti strax og ljóst var að spákaupmenn voru að spila á vaxtamun og gengi krónunnar. Aukning vaxtamunaviðskipta bendir til ójafnvægis og óheilbrigði peningakerfisins og að skráning gjaldmiðilsins er röng.

2.      Fjármálafyrirtæki:

Fyrst eru það almenn atriði:

• Bankarnir hefðu átt að vera með mun virkari áhættustýringu. Ég efast ekki um að áhættustýring var í gangi, en miðað við vitnisburð manna í dómsmálum, þá var hún oft hrein sýndarmennska og til að uppfylla formsatriði, en ekki til að verja bankana tjóni ef allt færi á versta veg.

• Bankarnir hefðu átt að vera með breytingastjórnunarferli sem gerði kröfu um að allar breytingar í rekstri og viðskiptaháttum þeirra færi í gegn um gagngera skoðun á kostum og göllum, þar með verstu mögulegu niðurstöðu. Tengja varð saman breytingastjórnun og áhættustýringu, þannig að tryggt væri að gert væri heildstætt mat á áhættuþáttum áður en blásið var til útrása, stórra fjárfestinga eða útlána sem gengu nærri eigin fé banka.

• Bankarnir hefðu átt að vera með innleitt og prófað stjórnferli vegna rekstrarsamfellu. Munurinn á því að vera með slíkt ferli og að vera eingöngu með áhættustýringu er að hið fyrra er mun víðtækara. Það greinir umfangsmeiri áföll og gerir kröfu um að öll viðbrögð við slíkum áföllum séu skilgreind og skjalfest. Miðað við þekkingu mína á bönkunum, þá voru slík ferli ekki til.

Svo er það rekstur bankanna, en margt af því sem hér kemur fram má einnig lesa í skýrslu rannsóknanefndar Alþingis:

• Bankarnir áttu að halda aftur af vexti sínu, þegar þeim var ljóst að þeir voru orðnir of stórir fyrir hagkerfið og sérstaklega Seðlabankann. Þeir áttu að leggja í varasjóði upphæðir sem hægt væri að grípa til, ef illa færi, því þeir máttu vita, að Seðlabankinn hafði ekki getu til að vera lánveitandi til þrautavara í erlendri mynt í þeim upphæðum sem bankana gæti vantað. Eftir að bankarnir uxu getu Seðlabankans upp fyrir höfðu, þá voru þeir að leika rússneska rúllettu. Málið er bara, að ein kúla var nóg til að fella þá alla. Þetta er í mínum huga stærsta einstaka atriðið, sem bankastjórar og formenn bankastjórna þessara þriggja banka verða á taka á sig og geta ekki bent á neinn annan sökudólg. Þeir geta ekki bent á Seðlabankann og sagt að hann hefði átt að bregðast við. Bankarnir báru ábyrgð á vexti sínum og þá um leið fjárhagslegu öryggi sínu. Enginn annar átti, mátti eða gat tekið þá ábyrgð af þeim. Rekstur fyrirtækja er á ábyrgð stjórnenda þeirra og eigenda og annað hvort eru þeir hæfir til að axla þá ábyrgð eða eiga að snúa sér að einhverju öðru. Svo einfalt er það. Því miður reyndust þessir aðilar ekki hæfir til verksins miðað við hvernig fór.

• Útlánaáhætta bankanna allra var alveg út úr kortinu. Ég efast ekki um að menn töldu flestar fjárfestingar, sem lánað var til, mjög traustar, en grundvallarregla varðandi útlán er að tryggingar fyrir greiðslum séu góðar. A.m.k. nokkur hundruð milljarðar af útlánum bankanna voru með veð í hlutabréfum sem einu trygginguna, hlutabréfum sem fjárfest var í með láninu sem veitt var. Bankinn hefði allt eins getað keypt umrædd hlutabréf sjálfur. Það hefði a.m.k. tryggt honum arðgreiðslur af fjárfestingunni.

• Veik eiginfjárstaða var falin með þeim blekkingum sem lýst er hér að ofan. Um leið og banki fullfjármagnar kaup á eigin bréfum, þá á hann að draga upphæð lánsins frá eigin fé sínu, þar sem enginn munur er á því og að bankinn eigi bréfin sjálfur. Sama gildir raunar líka, ef banki A lánar aðila 1, fé til að kaupa bréf í banka B, sem lánar aðila 2 til að kaupa bréf í banka C, sem síðan lánar aðila 3 til að kaupa bréf í banka A meðan bréfin eru eina tryggingin fyrir endurgreiðslu lánanna.

• Þessi veika eiginfjárstaða var enn frekar falin með fléttu veðlána-viðskipta milli bankanna þriggja og bankanna við dótturfélög sín. Sýndarviðskipti og blekkingar er í raun einu orðin sem ná yfir þessi viðskipti.

• Bankarnir keyrðu upp verð á húsnæðismarkaði langt umfram það sem verð undirliggjandi fasteignir stóð undir. Þeir máttu alveg vita, að verðhækkun fasteigna var bóla. Vissulega hækkar verð fasteigna jafnt og þétt í verðbólgu, en 100% lánveitingar til kaupa á húsnæði sem hækkað hafði um vel á annað hundrað prósent var ávísun á hörmungar. Bankarnir hefðu því strax árið 2005 átt að bakka út úr 100% lánveitingum til fasteignakaupa.

• Bankarnir voru einfaldlega of virkir á fjárfestingamarkaði, ýmist með beinni þátttöku en fyrst og fremst með óbeinni þátttöku, þar sem þeir í raun tóku alla áhættuna, en lántakinn hirti arðinn.

• Vöxtur bankanna var allt of hraður. Hann var mikið til fjármagnaður með skammtímalánum á ótryggum markaði, en peningurinn lánaður til langs tíma. Míní-kreppan árið 2006 var fyrsta vísbendingin um að bankarnir væru að fá þetta í andlitið. Í staðinn fyrir að taka fæturna af bensíngjöfinni og færa yfir á bremsuna, þá var bara bensínið stigið í botn við fögnuð klappliðs í Kauphöllinni, Fjármálaeftirliti og á Alþingi. „Drengir, sjáið þið ekki veisluna?“[1] var mælt úr ræðustól á Alþingi, þegar einhver vogaði sér að spyrja hvort ekki væri farið of geyst. Ég tel að árið 2006 hafi gengið bönkunum úr greipum tækifæri til að breyta fjármögnun sinni og færa vöxtinn yfir á viðráðanlegan hraða. Það var ekki gert og því fór sem fór.

• Söfnun innistæðna í erlendri mynt frá erlendum viðskiptavinum var svo sem alveg snilldarhugmynd, ef bara útfærslan væri rétt. Hún bara var það ekki hjá öllum bönkunum. Að halda síðan áfram slíkri söfnun, þegar menn vissu að staða bankans síns var eldfim og miklar líkur væri á að allt færi fjandans til, var síðan glannaskapur. A.m.k. þóttust Bjarni Benediktsson og Illugi Gunnarsson, þá óbreyttir þingmenn Sjálfstæðisflokksins, vita áður en opnað var fyrir Icesave-innlán í Hollandi, að ýmislegt væri að. Davíð Oddsson, þáverandi seðla-bankastjóri, vissi það líka og hafði kynnt ríkisstjórn það. Og loks höfðu bankastjórarnir verið kallaðir á teppið til að skýra sín mál.

• Að breyta bönkunum í einkafjárhirslu eigenda sinna sem gengið var ótæpilega í, varð líklegast banabiti allra bankanna. Þessi háttsemi hófst strax hjá Landsbanka Íslands og var alls konar blekkingum beitt til að bækur bankans sýndu ekki sannleikann. Kaupþing fjármagnaði kaup á bréfum í stærsta eiganda sínum bara með veði í bréfunum. Bankinn fjármagnaði svo fjárfestingar stærstu eigenda sinna út um allar trissur og var lítið að hafa áhyggjur af uppsafnaðri áhættu sem slíkum útlánum fylgdu. Glitnir var í góðum málum þar til nýir aðilar tóku hann yfir og fengu sinn mann í stól bankastjóra. Þegar svo fór að þrengja að um lánsfjármögnun hjá helstu eigendum bankanna árið 2007, þá breyttust bankarnir endanlega í einkabanka eigendanna. Bankarnir skyldu gera allt sem hægt væri til að bjarga eigendunum, þó svo að bankarnir hefðu ekkert svigrúm til slíks. Hvort þeir gerðu það meðvitað eða ekki, þá lögðust bankarnir á spjótin fyrir eigendur sína, en drógu þá síðan með sér.

• Kúlulán bjuggu til flottar hagnaðartölur í bókhaldi, en þar sem þau voru án raunverulegs greiðsluflæðis, þá juku þau stöðugt á áhættu bankanna. Þegar upp var staðið hafði stórhluti kúlulánþega aldrei greitt krónu til bankans síns. Hvorki í vexti né afborganir. Þeir höfðu hins vegar hirt arðgreiðslur af fjárfestingum, m.a. arðgreiðslur sem voru afleiðingar af bókfærðum hagnaði af kúlulánunum, sem aldrei mynduðu neitt raunverulegt greiðsluflæði.

• Sýndarviðskipti virtust á stundum vera reglan. Búin voru til félög sem skráð voru á Pétur og Pál úti í bæ án þess að viðkomandi hefðu nokkurn skapaðan hlut með félögin að gera. Bankarnir notuðu síðan þessi félög til að hafa áhrif á verð eigin hlutabréfa. Sumir sem skráðir voru eigendur fyrirtækjanna, hafa neitað að hafa nokkuð haft með þessi félög að gera, sem ætti náttúrulega að kalla á lögreglurannsókn.

• Milljörðum og milljarða tugum var veitt í gegn um milliliði til að falsa eða hafa áhrif á skuldatryggingar og álag vegna þeirra.

• Beitt var blekkingum um stöðu bankanna með því að bankarnir áttu í viðskiptum sín á milli eða með því að fá einfalda sakleysingja til að fela slóðina.

• Ég gæti vafalaust haldið svona áfram lengi, en læt það vera. Ég hugsa hins vegar oft til þess með hryllingi hvernig þetta hefði undið enn frekar upp á sig, hefði ekki allt hrunið haustið 2008. Ég hef oft sagt, að bankarnir hafi ekki komið lokaatburðarrásinni af stað, en fyrirhyggjuleysi þeirra og glæfraskapur tryggði að skellurinn varð eins stór og raun bar vitni.

3.      Ríkisstjórnir og Alþingi:

• Ég nefndi áðan klappliðið á Alþingi og vitnaði í ræðu Árna M. Mathiesen, þar sem hann hvatti þingmenn VG til að horfa ekki framhjá veislunni, sem hann taldi vera í þjóðfélaginu. Því miður var þetta nokkuð ríkjandi viðhorf meðal þeirra, sem áttu að standa á verði fyrir okkur hin. Hvorki þingheimur né ráðherrar veittu ástandinu athygli. Menn veltu því ekki fyrir sér hvort uppgangi bankanna fylgdi kerfisáhætta.

• Á kjörtímabilinu 2003-7, þá ýttu ríkisstjórnir Davíðs Oddssonar, Halldórs Ásgrímssonar og Geirs H. Haarde undir frekari vöxt banka-kerfisins. Stofnaður var vinnuhópur/nefnd sem átti að leggja fram tillögur um það hvernig gera mætti Ísland að alþjóðlegri fjármálamiðstöð eða með öðrum orðum skattaskjóli! Í þá nefnd voru náttúrulega bara skipaðir já-bræður, enda mátti örugglega ekki heyrast nein niðurrifsrödd.

• Förum lengra aftur í tímann og fjöllum um umræðu á Alþingi, þegar lög um innstæðutryggingar og tryggingakerfi fyrir fjárfesta voru til umræðu á Alþingi árið 1999, þá spannst umræða um hvað myndi gerast, ef stór innlánsstofnun lenti í greiðsluerfiðleikum. Finnur Ingólfsson, þáverandi viðskiptaráðherra, hann afgreiddi spurninguna nánast með orðunum „Og vonandi lendum við ekki í allsherjar stóru gjaldþroti.“[2] Ekki var lagt meira í að undirbúa Ísland fyrir áfall stórs banka, en að vona að slíkt gerðist ekki. Með þessar varnir eða skort á vörnum opnuðu bankarnir þrír hindrunarlaust fyrir viðtöku innlána upp á hátt í 2.000 milljarða frá grandlausu fólki í útlöndum og þetta leyfðu íslensk stjórnvöld og hið ótrúlega meðvirka Fjármálaeftirlit án athugasemda. „Við gátum ekki bannað það“ minnir mig að þáverandi forstjóri FME hafi sagt í skýrslutöku fyrir rannsóknanefnd Alþingis. Og sama sögðu stjórnmálamennirnir. Málið er, að hafi þeim þótt þetta hættulegt, sem það var, þá áttu viðkomandi að grípa til nauðsynlegra aðgerða. Ég held bara, að mönnum hafi þótt þetta svo svakalega smart og spennandi, að litla Ísland væri að safna erlendum innstæðu í útlöndum, að þeir pissuðu í buxurnar af aðdáun og fengu stjörnublik í augun í staðinn fyrir að standa vaktina. Ráðherrum bar að spyrja: „Hvað er það versta sem gæti gerst? Er aðferðin við opnun reikninganna rétt? Skapar þetta kerfislæga áhættu fyrir Ísland?“, svo nokkrar spurningar séu tilteknar. Seðlabankinn og FME áttu ekki síður að spyrja þessara spurninga og margra annarra, en samt gerðist þetta.

• Ein stærstu mistök ráðherra á þessum árum var skipun Davíðs Oddssonar í embætti bankastjóra Seðlabankans. Ég efast ekki um að Davíð er hæfur til alls konar verka, en þetta var ekki eitt af þeim.

• Ekkert ríki getur leyft einu eða nokkrum fyrirtækjum að verða svo stór, að staða ríkisins velti á afkomu viðkomandi fyrirtækis/fyrirtækja. Að kerfisáhættan samhliða fyrirtækjunum væri svo mikil, að afkoma þjóðfélagsins væri undir. Hvernig stendur þá á því, að þetta voru blautustu draumar allra ríkisstjórna frá 1995 til þeirrar sem tók við árið 2007? Að hér yrði svo sterkt fjármálakerfi að það yxi öllu öðru upp fyrir höfuð án þess að nánast nokkuð væri gert til að draga úr kerfisáhættunni.

• Þegar ljóst var að bankakerfið var orðið of stórt fyrir Seðlabankann að styðja það, þá áttu viðkomandi ráðherrar að grípa til aðgerða og þrýsta á Seðlabankann um að hann gripi til aðgerða. Þessar aðgerðir þurftu að taka á vexti bankanna, hvort nauðsynlegt væri að koma böndum á vöxtinn eða styrkja stöðu Seðlabankans að hann réði við hlutverk sitt. Það var ekki gert.

• Eftir að krónan byrjaði að veikjast hratt í mars 2008, þá var ljóst að formenn stjórnarflokkanna og ráðherrar fjármála og bankamála voru ákaflega bláeygir gagnvart stöðunni. Í staðinn fyrir að horfa yfirvegað á staðreyndir, þ.e. að fall Bear Sterns, bæri vott um að mikil hætta væri á ferð, þá var höfðinu stungið í sandinn. Menn vildu ekki láta líta út sem eitthvað óðagot væri í gangi og fóru því í áróðursherferð í staðinn fyrir að taka ábendingar alvarlega.

Ekki er rétt að einskorða skýringarnar við þann hóp sem ég nefni að ofan.  Allir brugðust, þ.e. Seðlabankinn, ríkisstjórnir, Fjármálaeftirlit, Alþingi, bankarnir, fjárfestar, lífeyrissjóðirnir og almenningur.  Við létum dáleiðast af góðærinu og héldum að allt sem við snertum myndi breytast í gull.  Við létum glepjast af gylliboðum og misstum dómgreind okkar.  Við héldum að áhætta væri eitthvað sem við þyrftum ekki að hafa áhyggjur af.  Það kæmi ekkert fyrir okkur.  Við værum svo pottþétt.  Við dönsuðum öll í kringum gullkálfinn og dýrkuðum hann. Við hlustuðum ekki á raddir efasemdarmanna og kölluðum þá öfundarmenn, heimska, skilningssljóa, o.s.frv.  Verst af öllu er að ákveðinn hópur manna lét stjórnast af ólýsanlegri græðgi, þar sem ekkert skipti máli nema næsta grædda króna.

Loks megum við ekki gleyma því, að við lentum í hamfarastormi.  Þessi stormur var ekki af okkar völdum og við höfðum fá úrræði til að komast í skjól undan honum.  Stærstu bankar heims féllu í þessum stormi og mörg þjóðríki horfðu ofan í hyldýpið, þó aðeins Ísland og Grikkland hafi hrapað þangað.  Spánn, Portúgal, Írland og Ungverjaland vógu salt á brúninni.  Ríkustu lönd heims brugðu á það ráð að ausa ómældum fjármunum inn í bankakerfi sín til að koma í veg fyrir fall þeirra.  Evrópski seðlabankinn hefur frá árinu 2007 staðið í nær samfelldum björgunaraðgerðum. Það algjörlega óvíst að við hefðum staðið þennan storm af okkur í útópísku hagkerfi bara út af smæð hagkerfisins.  Að fallið hafi verið jafn harkalegt og raun bar vitni er aftur alfarið sök bankanna, Seðlabanka, ríkisstjórnar, Alþingis og Fjármálaeftirlits.  Þetta eru þeir aðilar sem voru ábyrgir (e. responsible) og báru ábyrgðarskyldu (e. accountable).  Því miður hefur farið lítið fyrir því að menn hafi viðurkennt það.

[1] Árni M. Mathiesen, fjármálaráðherra, ræða á Alþingi 17. mars 2007 http://www.althingi.is/ altext/133/03/r17183448.sgml.  Sótt 22. maí 2012.

[2] Finnur Ingólfsson, viðskiptaráðherra, umræða á Alþingi 7.10.1999:  http://www.althingi.is/ altext/125/10/r07125909.sgml.  Sótt 15. júní 2012.

5. kafli: Mánuðirnir fyrir hrun

Spurning er hvað á að fara langt aftur í tímann.  Ýmsir hafa stigið fram og sagt bankana hafa verið dauðadæmda frá einkavæðingu, aðrir vilja tala um 2005, þá er algengt að vísað sé til skýrslu Danske Bank og þá hafi verið kominn vendipunktur, en ég kýs að fara til að byrja með ekki lengra aftur en til ársins 2007.

Fyrst er rétt að skoða hvað forsvarsmönnum bankanna fannst hafa farið úrskeiðis. Allir lýstu þeir  því yfir í skýrslutöku hjá rannsóknarnefnd Alþingis, að „bankarnir hefðu þróast yfir í að verða áhættusæknir“[1], enda verið hörð samkeppni á milli þeirra.  Hreiðar Már Sigurðsson, bankastjóri Kaupþings, sagði t.d. að bankinn hefði neyðst út í að bjóða fáránlega lága húsnæðisvexti.  Vexti sem hefðu ekki staðist neina „bankalega skoðun“[2].  Hann sem sagt viðurkennir að ákvarðanir hans, sem bankastjóra, hafi verið rangar og stefnt bankanum í hættu.

Annars voru forsvarsmenn bankanna ákaflega duglegir við að kenna öllum öðrum en sjálfum sér um það sem afvega fór.  Er eins og þeir hafi ekki náð að tengja á milli játninga sinna um áhættusækni og að þessi áhættusækni hafi orðið þeim að falli.  Sést það vel í orðum Sigurjóns Þ. Árnasonar í skýrslutöku hjá rannsóknarnefnd Alþingis:

„Það að láta bankakerfið verða svona stórt og vera ekki búinn að hugsa um bakland á neinn hátt það eru bara mistök af allra hálfu, mistök okkar að láta bankana verða stóra og mistök hinna að búa ekki til baklandið úr því á annað borð var verið að leyfa bönkunum að verða stórir.“[3]

Mér finnst í þessum orðum birtast stærsti misskilningurinn hjá forsvarsmönnum bankanna.  Þeir stækkuðu bankakerfið langt umfram skynsemismörk miðað við íslenska hagkerfið.  Þeir áttu sjálfir að tryggja sig með raunverulegum varasjóðum, hóflegum vexti og skynsamlegum lánveitingum og lántökum.  Enginn neyddi þá til að stækka, það var algjörlega þeirra áhættusækna ákvörðun sem leiddi til þess.  Að tala um, að Seðlabankinn og FME hefðu getað gert hitt og þetta, hljómar hjákátlega, þegar báðir þessir aðilar sögðust hafa verið undir þrýstingi frá bönkunum að gera rekstrarskilyrði þeirra sambærileg og hjá erlendum keppinautum.  Ég man ekki eftir öðru frá forsvarsmönnum bankanna, en að sífellt vera að hamra á því að ekki mætti mismuna íslensku bönkunum með óraunhæfum kröfum.  En hafi Seðlabankinn og FME átt að gera baklandið betra, þá hefði kannski fyrsta skrefið átt að vera, að Sigurjón, Hreiðar og Lárus (og Bjarni Ármannsson á undan honum) hefðu átt að ganga á fund Seðlabanka og FME með áætlanir sínar um vöxt, þar sem skýrt var út hvernig bankarnir ætluðu að fjármagna vöxtinn, hver útlánaáhætta bankanna væri, fjármögnunaráhætta og skýra út rekstrarlíkan bankanna.  Síðan hefðu þeir þurft að bíða með að hrinda hugmyndum sínum í framkvæmd, þar til SÍ og FME gæfu þeim grænt ljós.  Ég get ekki séð af lestri skýrslu RNA að það hafi verið gert og því er furðulegt að lesa þessi orð Sigurjóns.  Þau verða enn furðulegri, þegar fjármögnun bankanna er skoðuð, en um það fjalla ég í kaflanum Fjármögnun bankanna skoðuð.

Framan af ári 2007 virtist allt í lukkunnar velstandi í fjármálakerfi heimsins.  Uppgangurinn mikill, afkoman góð og ódýrt lánsfé í boði út um allt.  En ský hafði byrjað að draga fyrir sólu í febrúar 2007.  Menn veittu því líklegast ekki athygli þá, sem síðar kom í ljós að menn hefðu betur skoðað.  Svissneski bankinn UBS tilkynnti í febrúar 2007 að hann hefði tapað 10 milljörðum USD á undirmálslánum[4] og í sama mánuði rak HSBC yfirmann húsnæðislánasviðs síns í Bandaríkjum eftir að tap á lánunum hafði ná 10,5 milljörðum USD[5].  Greinilegt að farið var að halla verulega undan fæti og þetta átti bara eftir að versna.

Um mitt sumar fer allt í steik og Ben Bernanke, seðlabankastjóri Bandaríkjanna, viðurkennir 20. júlí að það stefni í allt að 100 milljarða USD tap á undirmálslánum[6].  Er oft miðað við að lausafjárkreppan hafi hafist þennan dag, þó einnig sé miðað við aðrar dagsetningar.

Ljóst er að lausafjárkreppan kom mjög illa við íslensku bankanna.  Einn heimildarmanna minna sagðist hafa orðið áheyrandi að nokkurra tíma spjalli Bjarna Ármannssonar og Lárusar Welding í lok ágúst eða byrjun september 2007. Þar var Lárus að spyrja Bjarna ráða, enda virtist sem snögglega hefði þrengt að fjárhag Glitnis.  Bjarni ráðlagði Lárusi að setja allt á sölu, sem hægt væri að selja.  Losa sig við sem mest af erlendum eignum Glitnis, m.a. starfsemina í Noregi sem hefði verið auðvelt að koma í verð vegna gæða lánasafna bankans í Noregi.  Eins og síðar kom í ljós og greint er frá í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, þá var mikill hluti útlánanna til olíuiðnaðarins.  Lárus mun hafa hlustað af athygli á það sem Bjarni sagði, en síðan mun stjórnarformaður og skuggastjórnendur Glitnis hafa algjörlega hafnað þessum tillögum og sagst ætla að bjarga bankanum eftir öðrum leiðum.[7]  Í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis kemur fram, að litlu hafi munað í september 2008, að Glitni hefði tekist að selja Noregshluta starfseminnar til Nordea banka, en fall Lehman Brothers hafi komið í veg fyrir þau áform.[8]  Má gera að því skóna, að margt hefði farið á annan veg, ef sú sala hefði gengið í gegn.

Að mínu mati byrjaði vandi Landsbanka Íslands fyrir alvöru um leið og gengið fór að lækka í júlí 2007.  Sú lækkun hefði ekki haft mikil áhrif, ef lækkunin hefði stoppað í ágúst og bara gengið í þessum vanalegu sveiflum sem höfðu verið á því.  Nei, það bara hélt áfram að síga.  Ástæðan fyrir því að þetta er svo mikilvægt er, að bankinn hafði verið í innlánssöfnun í Bretlandi.  Hann mun hafa flutt mikið af þessum innlánum til Íslands og því skipt þeim yfir í íslenskar krónur.  Bankinn var sem sagt í vaxtamunaviðskiptum og ætlaði að græða á því að fá 15-18% vexti á Íslandi, en borga „bara“ 5-6% vexti til innstæðueigenda í Bretlandi.  En þegar krónan lækkaði stöðugt frá því hún náði hámarki í kringum 20. júlí  2007, þá fór vaxtamunahagnaðurinn að hverfa.  Það sem meira er, tap fór að myndast.  Er það mín skoðun, að bankinn hafi í raun verið dauðadæmdur um áramót, ef ekki yrði viðsnúningur á gengi krónunnar.  Rekstur bankans næstu mánuði gekk því nánast út á pókerspil, þar sem sífellt var lagt meira undir í þeirri von um að vinna pottinn.  Því miður gekk það ekki eftir, tapið varð sífellt stærra og stærra.  Safnað var meira af innlánum í Bretlandi og Icesave innlánssöfnun hafin í Hollandi.  Alltaf voru menn að búast við því að viðspyrna næðist, eins og Sigurjón Þ. Árnason lýsti því í viðtali seinni hluta mars 2008 eða þar um bil.  Sú viðspyrna, sem Sigurjón vonaðist eftir, kom ekki, heldur hélt leiðin niður á við áfram.

Kaupþing var greinilega komið í mikinn vanda ekki seinna en síðla október 2007.  Hafði bankinn, eins og hinir tveir, fengið í fangið íslensk fyrirtæki sem hafði verið sagt upp viðskiptum hjá erlendum bönkum eða urðu að greiða gríðarlega háar upphæðir í gjaldeyri til að loka lánalínum hjá erlendum viðskiptabönkum sínum.  Þó ég hafi hvergi séð það sagt, þá bendir flest til að þar hafi verið um að ræða einn helsta eiganda bankans, þ.e. Exista og Bakkavör.  Hreiðar Már Sigurðsson lýsir þessu í skýrslu sinni til rannsóknarnefndar Alþingis:

„Við vitum það eftir á að þetta var að gerast hjá nokkuð [...] stórum aðilum sem voru með viðskipti við íslensku bankana. Og erlendu bankarnir voru að fara út, voru að loka á þá, [...] það sem íslensku bankarnir þurftu þá að taka ákvörðun á þeim tíma: „Eigum við að standa á bak við þessa viðskiptavini okkar og hjálpa þeim og reyna að komast í gegnum þetta eða eigum við að taka [þá föstum tökum].““[9]

Fyrrverandi starfsmaður Kaupþings sagði mér, að um miðjan nóvember 2007 hafi verið kallaður saman fundur í bankanum með þeim sem heimiluðu útlán.  Þar var gefin ein mjög skýr skipun.  Öll ný útlán til almennra viðskiptavina skyldu stöðvuð frá og með þeim degi.  Þennan dag breyttist fjármálaheimur Íslendinga.  Þennan dag skiptust viðskiptavinir Kaupþings í verðuga og óverðuga.  Eftir þetta réri bankinn lífróður með völdum hópi stórra viðskiptavina.  Þetta er líklegast dagurinn þegar Exista og Bakkavör féllu í fangið á Kaupþingi.  Einnig dagurinn þegar húsnæðismarkaðurinn botnfraus.

[1] Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 6. bindi, bls. 279.

[2] Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 6. bindi, bls. 279.

[3] Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 6. bindi, bls. 280.

[4] Ég greindi frá þessu í bloggfærslu 27.7.2011, en fréttin er ekki lengur aðgengileg þaðan sem ég sótti hana.

[5] Sjá Timeline: Sub-prime losses, BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/ 7096845.stm. Sótt 27. júlí 2011.

[6] Fed warns of $100bn credit losses, BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/ 6906914.stm. Sótt 27. júlí 2011.

[7] Samtalið við heimildarmann minn átti sér stað sunnudaginn 5. september 2010.

[8] Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 7. bindi, bls. 7-8

[9] Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis, 6. bindi, bls. 283.