Umræðan um mögulegt ólögmæti gengistryggingar var byrjuð um það leyti sem fjármálaráðherra með ráðgjöfum sínum stóð í samningum við kröfuhafa um eignarhald á nýju bönkunum. Hvað gekk á þar, varð ekki ljóst fyrr en Skýrsla fjármálaráðherra um endurreisn viðskiptabankanna var birt 31. mars 2011. Var birt nánast í skjóli nætur sama dag og þingmenn hófu sitt páskaleyfi án þess að nokkur athygli væri vakinn á hann af hálfu fjármálaráðherra.
Margt er um þessa skýrslu að segja. Fyrsta er að búið var að gera mat á virði lánasafna bankanna en um það verður fjallað síðar í öðru skjali. Annað er að vinnan var tekin úr höndum sérfræðings og Fjármálaeftirlits, vegna þess að fjármálaráðherra taldi sig og sitt fólk hæfara. Ekki er hægt að staðfesta eða hrekja þetta, en miðað við reynsluna af Icesave samningum, þá má búast við að Mats Josefsson hafi haft umtalsvert meiri reynslu og þekkingu á viðfangsefninu, en ráðgjafar fjármálaráðherra.
Greinilegt var að tillaga að breytingu á lögum nr. 38/2001, sem nefnd var í síðasta kafla, hafði ekki borist til eyrna ráðgjafa fjármálaráðherra, þrátt fyrir að ég hafi vitað af henni í febrúar 2009. Vissulega var kominn nýr viðskiptaráðherra, en ráðuneytið hefði átt að vekja athygli á þessu. Innan stjórnsýslunnar og fjármálafyrirtækjanna var því vitneskja og enginn vafi um ólögmæti gengistryggingarinnar.
Á bls. 30 í Skýrslu fjármálaráðherra segir m.a.:
„Um það leyti sem endanlega var gengið frá samningum við gömlu bankana heyrðust raddir um að gengistrygging lána kynni að vera ólögmæt.“
Í skýrslu ráðherra er þess getið að samningum um Íslandsbanka var lokið þann 20. júní og lítillega breytt 31/7, 14/8 og 4/9 og endanlegir samningar undirritaðir 13. september 2009. Rammasamkomulag var náðist um Arion banka 20. júlí 2009 og endanlegur samningur undirritaður 3. september 2009 (kallaður upprunalegur samningur). Það var hins vegar ekki fyrr en 15. desember 2009, að samkomulag náðist um Landsbankann. Ljóst er af þessu, að samninganefnd fjármálaráðherra hafði nægan tíma til að afla sér óháðs lögfræðiálits varðandi lögmæti gengistryggingarinnar. Hafi það verið gert, þá var það ekki birt.
Höldum áfram með það sem sagt er í skýrslunni:
„Það atriði var á þeim tíma umdeilt meðal lögfræðinga og algjörlega óraunhæft að meðhöndla öll slík lán sem ólögmæt í samningunum.“
Í síðasta kafla nefni ég að fjármálafyrirtækin hafi verið svo viss um ólögmæti gengistryggingarinnar, að þau höfðu fengið lögfræðinga sína til að semja tillögur að breytingu á líklega bæði 13. og 14. grein laga nr. 38/2001. Viðskiptaráðuneytið vissi af þessu fyrri hluta árs 2008. Sjálfur hafði ég nefnt þetta í tveimur bloggfærslu. Annarri í febrúar 2009 og hinni í apríl 2009. Björn Þorri Viktorsson, lögmaður, hafði mætt viðskiptaráðherra, Gylfa Magnússyni, í Kastljósi snemma í maí og sent bréf til allra þingmanna um málið síðar í mánuðinum. Seðlabankinn hafði fengið LEX lögmannsstofu til að gera álit/minnisblað sem skilað var 12. maí, Sigríður Logadóttir, aðallögfræðingur Seðlabankans, skilaði minnisblaði 18. maí og Sigríður Rafnar Pétursdóttir, lögfræðingur í viðskiptaráðuneytinu, skilaði minnisblaði til ráðherra 9. júní. Þessu til viðbótar voru ítrekað umræður á Alþingi um lögmæti gengistryggingarinnar.
Það var enginn vafi meðal löglærðra sem þarna tjáðu sig, að gengistryggingin væri ólögmæt verðtrygging. Minnisblöðum Lex, Sigríðar Logadóttur og Sigríðar Rafnar Pétursdóttur var hins vegar stungið ofan í skúffu og þau ekki gerð aðgengileg almenningi fyrr en í júlí og ágúst 2010. Þetta er skýrt merki spillingar og samtryggingar.
Jóhannes Karl Sveinsson, annar aðalráðgjafa fjármálaráðherra, virtist hins vegar ekki í vafa um hvernig tekið yrði á málum. Hann kom um haustið fram á fundi Orator um málið, þar sem hann mætti Eyvindi G. Gunnarssyni í umræðu um málið. (Eyvindur var starfsmaður nefndarinnar sem samdi frumvarpið að lögunum.) Í umræðunni setti Jóhannes Karl fram sjónarmið sem síðar áttu eftir að birtast í Skýrslu fjármálaráðherra. Verður því að teljast mjög líklegt að hann sé höfundur þeirra orða:
„Bent var á að öll gengistryggð lán hefðu verið afskrifuð um meira en helming við yfirfærslu þeirra til nýju bankanna, engin greining hefði farið fram á lánaskilmálum m.t.t. ólögmætis og þótt svo færi að hluti þeirra yrði metinn ógildur myndu ákvæði 18. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 leiða til þess að upphaflegur höfuðstóll yrði framreiknaður með óverðtryggðum vöxtum.“
Þetta er mjög áhugavert og á sér ekki stoð í lögunum. Það sem er áhugavert, er að Jóhannes Karl segist ekki geta sagt til um hvort gengistryggingin er lögmæt eða ólögmæt, en getur kveðið úr um hvernig málin munu þróast verði hún dæmd ólögleg.
Lög nr. 38/2001 eru mjög skýr. Tilvísuð 18. gr. segir hins vegar ekkert til um hvaða vextir ættu að koma í staðinn verði gengistryggingin dæmd ólögmæt. Hún fjallar um hvernig bæta eigi lántaka tjón sem hann hefur orðið fyrir hafi hann greitt kröfuhafa/lánveitanda of mikið:
„VII. kafli. Viðurlög og málsmeðferð.
17. gr. Brot á VI. kafla laga þessara varða sektum nema þyngri refsing liggi við broti samkvæmt öðrum lögum.
18. gr. Ef samningur um vexti eða annað endurgjald fyrir lánveitingu eða umlíðun skuldar eða dráttarvexti telst ógildur og hafi endurgjald verið greitt ber kröfuhafa að endurgreiða skuldara þá fjárhæð sem hann hefur þannig ranglega af honum haft. Við ákvörðun endurgreiðslu skal miða við vexti skv. 4. gr., eftir því sem við getur átt.“
Já, er það ekki merkilegt, að hægt sé að snúa innihaldi greinarinnar á haus. Í henni segir ekki að vextir samkvæmt 4. gr. eigi að leggjast á lánin, heldur að endurgreiðsla kröfuhafa til skuldara eigi að miða við hana. Meira um þetta síðar.