Þrjú lögfræðiálit

Þrjú lögfræðiálit litu dagsins ljós á fyrstu dögunum eftir að dómarnir gengu.  Tvö voru frá Aðalsteini E. Jónassyni, hæstaréttarlögmanni, dósent við lagadeild Háskólans í Reykjavík og starfsmanni LEX.  Það þriðja var frá Jóhannesi Karli Sveinssyni. 

Fyrst er að nefna, að hvorugur telst vera hlutlaus varðandi efnið.  Aðalsteinn hafði verið einn af þeim lögmönnum sem unnið hafði við lögsóknir vegna gengistryggðra lána fyrir Landsbankann.  Hann hafði tvisvar tapað máli, þar sem varð útvistun (þ.e. hinn aðilinn mætti ekki í fyrirtöku) og hafði sótt af mikilli hörku fram gegn einstaklingi, en um þau málaferli var gerð heimildarmynd. Hann var lögmaður NBI (Landsbankans) í einu þeirra mála sem Hæstiréttur dæmdi í þann 16. júní og tapaðist (dómur 317/2010 NBI hf. gegn Þráni ehf.).  Aðalsteinn var því gjörsamlega vanhæfur til að senda frá sér lögfræðilegt álit, hvað þá daginn eftir að hafa fengið skell hjá Hæstarétti.

Jóhannes Karl hafði verið í viðræðunefnd fjármálaráðherra við kröfuhafa um endurreisn bankanna og hafði það lofað ákveðnum málalyktum sem ekki var lagastoð fyrir.

Fyrra álit Aðalsteins er frá 17. júní 2010 virðist óumbeðið og er helst sem hann hafi ekki skilið niðurstöðu Hæstaréttar.  Hann byrjar á að smætta málin niður í „myntkörfulán“ til að þurfa ekki að kalla þau gengistryggð lán.  Hann segir síðan að skuldbindingar leigutaka/lántaka breytist ekki.  Hann mælir síðan með lagasetningu með afturvirkum áhrifum (þessu er ekki hægt að ljúga, en hafa skal í huga að hann var dósent og er núna dómari við Landsrétt).  Hann mælir síðan með því að skuldarar greiði vexti, eins og lánin hafi verið tekin í íslenskum krónum.  Hann er ekki að viðurkenna, að lánin voru tekin í íslenskum krónum.  Hinn kosturinn sem hann nefnir er að tengja við 18. gr. vaxtalaga og eins og fleiri telur hann ekkert mál að snúa henni á haus.  Hann kemur síðan með rökstuðning, sem er svo hriplekur að eiginlega er það neyðarlegt að vitna í hann:

„Skuldari á ekki að hagnast á ógildingu samnings um vexti eða annað endurgjald. Skuldara ber þá að greiða þá vexti eða annað endurgjald sem vaxtalögin gera ráð fyrir að hann hefði þurft að greiða ef það hefði farist fyrir að skilgreina vextina eða annað endurgjald í samningi aðila, sbr. 4. gr. laganna.“

Er þetta þrátt fyrir að hann, einn þeirra sem tjáir sig frá hlið lánveitenda, átti sig á hvert gildisvið 18. gr. sé, þ.e.:

“i) Ákvæðið horfir eingöngu til þess að leiðrétta hlut skuldara með afturvirkum hætti

ii) Ákvæðið gildir eingöngu þegar skuldari hefur innt endurgjald af hendi.

iii) Ákvæðið gildir eingöngu við þær aðstæður að skuldari hafi verið krafinn um of hátt endurgjald fyrir umlíðun skuldar þannig að hann eigi rétt á endurgreiðslu frá kröfuhafa.”

Ekki einu sinni Hæstiréttur hafði þessa sýn á gildissvið greinarinnar.

En hann gengur lengra í að snúa við lagagreinum:

“Fjármálafyrirtæki munu jafnframt geta byggt á því að nota skuli reglur samninga- og kröfuréttar um brostnar forsendur og 36. gr. samningalaga nr. 7/1936 þessu til stuðnings, en samkvæmt því ákvæði er dómstólum heimilt að breyta samningi sem telja verður ósanngjarnan vegna atvika sem voru til staðar við samningsgerð eða koma til síðar. Samkvæmt þessu verður að telja að skuldari þurfi ávallt að greiða þá vexti eða annað endurgjald sem hann hefði þurft að greiða ef lánið hefði í upphafi verið byggt upp sem lán í íslenskri mynt.”

Skáletraði textinn er merkilegur útúrsnúningur, þar sem í 36. gr. laga nr. 7/1936 er ítrekað settur sá fyrirvari að túlka skal samninga neytandanum í hag eða ekki megi túlka atvik neytanda í óhag.  Þar segir í 3.mgr. 36.gr.c:

„Samningur telst ósanngjarn stríði hann gegn góðum viðskiptaháttum og raski til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila, neytanda í óhag. Ef slíkum skilmála er vikið til hliðar í heild eða að hluta, eða breytt, skal samningurinn að kröfu neytanda gilda að öðru leyti án breytinga verði hann efndur án skilmálans.“

Sem sagt, álitið er fullt af útúrsnúningi og handvöldum lagatilvitnunum, sem eru látnar standa einar, eins og það sé ætlun löggjafans, en eru hluti af umfangsmeira ákvæði sem hefur gagnstæða merki við það sem Aðalsteinn lætur líta út fyrir.  Þetta lögfræðiálit verður því aldrei hlutlaust og er meira eins og hluti af málflutningi fyrir dómi.

Efnahags- og viðskiptaráðuneytið óskaði eftir áliti frá Jóhannesi Karli Sveinssyni og skilaði hann því 20. júní.  Í álitinu er þýðing 18.gr. skoðuð og túlkun hennar snúið á hvolf.  Næst skoðar hann líklegt framhald og vil ég vísa í það sem hann kallar „framtíðin“.  Þar segir hann:

„Ljóst er að óverðtryggt húsnæðislán í íslenskum krónum til 30-40 ára með Libor vöxtum mun ekki standa undir verðgildi þeirra peninga sem teknir voru að láni. Fyrir utan það tap sem lánveitendur hafa nú þegar hugsanlega orðið fyrir við að færa höfuðstól niður í upphaflegt gengi myndi verðbólga komandi ára auk vaxta sem eru undir markaðsvöxtum leiða til enn frekari niðurfærslu á lánunum í bókum bankanna og stórfellds hagnaðar þeim sem lánið tók.“

Um þennan texta er margt að segja.  Fyrsta er að framtíðin er óljós og á árunum sem liðið hafa, þá hafa Libor-vextir með álagi stundum verið hærri en óverðtryggðir húsnæðisvextir.  Í öðru lagi, þá lækkaði höfuðstóll lána með gengisviðmið, þ.m.t. í erlendri mynt, ítrekað á árunum eftir lántöku niður fyrir lántökufjárhæð, þar sem gengið styrktist.  Enginn lánveitandi kvartaði yfir því, svo opinberlega hafi verið gert.  Í þriðja lagi, voru allir gengistryggðir lánssamningar með endurskoðunarákvæði.  Lánveitendur hefðu því bara þurft að bíða fram að næstu endurskoðun til að hækka vaxtaálagið.  Þetta er nákvæmlega það sama og lánveitendur hafa þurft að gera hin síðari ár, vegna húsnæðislána með lágum vöxtum festum til 3 eða 5 ára.

Bæði álitin draga taum lánveitenda og leggja því ekki hlutlaust mat á stöðuna.  Þriðja álitið kemur dómunum síðan ekkert við.