Færslan var fyrst birt á Moggabloggi höfundar 12.4.2010.

Í skjóli birtingar skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis voru birtar ekki síður merkilegar upplýsingar í málstofu Seðlabanka Íslands. Málstofan var undir heitinu "Hvernig hefur staða heimilanna breyst á undanförnum misserum og hverju fá aðgerðir í þágu heimila áorkað?". Þar voru birtar niðurstöður rannsóknar tveggja hagfræðinga Seðlabankans, Karenar Á Vignisdóttur og Þorvarðar Tjörva Ólafssonar, á gögnum úr bankakerfinu, tekjuupplýsingar og fleira varðandi afkomu heimilanna.

Niðurstöður Karenar og Tjörva eru að mjög forvitnilegar og er ferlegt að þær munu núna drukkna í uppfjöllun um Skýrsluna. Mig langar hér að skoða forsendur og helstu niðurstöður og koma loks með mína túlkun á öllu.

Tilgangur og forsendur

Tilgangur rannsóknar Seðlabanka Íslands var að leggja mat á getu íslenskra heimila til að standa undir aukinni greiðslubyrði við skilyrði minnkandi tekna og atvinnu.

Skoðuð var greiðslubyrði allra lána heimilanna nema námslána. Þar sem námslánin vantar eru afborganir lána líklegast vanmetnar um 20 - 40 þúsund á mánuði á heimili, þar sem tveir fullorðnir eru að greiða af námslánum. Tekið var tillit til frystinga lána og úrræða sem þegar hefur verið boðið upp á. Á tekjuhliðinni eru allar tekjur taldar til, sem á annað borð eru þekktar, þar með talið vaxtabætur og barnabætur. Á framfærsluhliðinni er notast við naumhyggjuframfærsluviðmið Ráðgjafarstofu um fjármál heimilanna, en þau viðmið eru langt undir tölum Hagstofunnar um meðalframfærslu hvers viðmiðunarhóps fyrir sig. Þannig er í tölu Ráðgjafarstofunnar gert ráð fyrir að hjón með tvö framfleyti fjölskyldunni með 153.500 á mánuði fyrir utan rekstur bifreiðar, síma, áskrifta, fasteignagjalda, trygginga og dagvistar. Forstöðukona Ráðgjafarstofunnar greindi frá því á málstofunni, að Ráðgjafastofan notaði eingöngu þetta viðmið vegna þess að ekkert annað stæði til boða. Ráðgjafastofan teldi þetta viðmið vera algjör neyðarframfærsla, mjög þröngt sniðin, og ekki ætluð til nema fárra ára. Samkvæmt upplýsingum frá Arion banka, Landsbanka og Íslandsbanka nota allir þrír mun hærri framfærsluviðmið og nýlegu frumvarpi um greiðsluaðlögun einstaklinga er gert ráð fyrir "eðlilegri" framfærslu. Þorvarður Tjörvi viðurkenndi að viðmið Seðlabankans væru líklega 50 - 100 þúsund kr. of lág á mánuði. Á hinn bóginn væri ekki reiknað með úttöku séreignarsparnaðar, sem hagfræðingar Seðlabankans töldu sem sjálfsagða leið til að mæta útgjöldum heimilisins. En þetta eru forsendurnar, þá eru það niðurstöðurnar.

Framfærsla og greiðslugeta

Gerður er ítarlegur útreikningur á greiðslugetu heimilanna. Áður en ég fer ofan í þá útreikninga vil ég skoða tvær myndir:

Þegar þessar myndir eru skoðaðar, þá sést á þeirri fyrri, að Seðlabankinn metur að 14% heimila nái ekki endum saman, 8% heimilanna eigi 0 - 50 þús. kr. í afgang í hverjum mánuði, 13% eigi 50 - 100 þús. kr. í afgang í hverjum mánuði og 66% eigi meira en 100 þús. kr. í afgang. En höfum í huga að þarna er miðað við naumhyggjuframfærslu og námslán vantar. Vissulega telur SÍ að hjón með börn þurfi 100 þúsund kr. til viðbótar á mánuði og aðrir 50 þús. kr. og bæta síðan við kostnaði við rekstur bifreiðar. Er það mat mitt, að þarna vanti umtalsvert meira inn í framfærslukostnað heimilanna. Svo tekið sé mið af tölum Hagstofunnar, þá vantar líklegast 50 þúsund kr. hjá þeim heimilum, þar sem ekki eru börn og a.m.k. 100 þús. kr. þar sem börn eru. Auk þess vantar 20 - 40 þúsund kr. vegna afborgana námslána. Ef við skoðum neðri myndina, þá sést að SÍ metur að 34,5% heimila annað hvort nái ekki endum saman eða eigi allt að 100 þúsund kr. í afgang. Er það mitt mat, að allur þessi afgangur fari í þau föstu útgjöld sem áður hafa verið nefnd, en þá vantar að leiðrétta grunnframfærsluna og bæta við námslánunum. Mér sýnist sem bæta megi góðum hluta af þeim 25,6% sem eru í súlunum 100-150 þ.kr./mán. í afgang og 150-200 þ.kr./mán. í afgang. Bæti ég tölunni í heild, fæ ég 60,1%, en sé hjónum á barna og einstaklingum sleppt, þá fæ ég 42,9%.

Nú mótmælir einhver og segir að fólk sé að nota séreignasparnað. Fyrst skal nefna, að séreignasparnaður telst seint til tekna, heldur er hann sparnaður. Þeir sem eru að taka út séreignarsparnaðinn eru að ganga á sparnað sem ætlað var að nota þegar fólk væri komið á eftirlaun. Það er hreint og beint lúalegt að etja fólki út í það að nýta hann núna til að borga fyrir sukk bankamanna.

Ég vil taka það fram, að tölur Seðlabankans eru mun betur unnar núna en í síðustu tvö skipti. Hefur verið tekið tillit til margs konar gagnrýni, sem kom fram (m.a. frá mér) á fyrri framsetningu. Einnig er meira lagt í að fullvinna gögnin.

Eiginfjárstaða

Hagfræðingar Seðlabankans meta eiginfjárstöðu heimilanna og eru þær niðurstöður vægast sagt áhugaverðar. Eðlilegt er að nefna forsendur SÍ, en í fyrsta lagi notað fasteignamat frá desember 2008, virði eigna er látið þróast í takt við þróun íbúðarverðs (sem verður að teljast vafasamt)og tekin eru öll lán með veði í húsnæði alls að verðmæti 1.510 milljarðar kr. Frumniðurstöður SÍ eru að í janúar 2008 hafi 11% heimila verið í neikvæðri eiginfjárstöðu í húsnæði. Þetta hlutfall stóð í 20% í október 2008, en er komið í 38-39% í febrúar á þessu ári. Um 28 þúsund heimili voru í febrúar á þessu ári í neikvæðri eiginfjárstöðu í húsnæði. Seðlabankinn skoðar hvernig þetta er eftir myntsamsetningu lánanna og þar kemur í ljós að 36% heimila með lán eingöngu í íslenskum krónum eru í neikvæðri eiginfjárstöðu í húsnæði, 47% sem eru bara með gengistryggð lán og 57% þeirra sem voru með blönduð lán. Verst er þó staða ungs barnafólks (skýrt sem barnafólk, þar sem allt heimilisfólk er yngra 40 ára). Meðal þessa hóps er 65% heimila með neikvæða eiginfjárstöðu í húsnæði. Þetta verður ekki lagað með því að laga greiðsluaðlögunina eða sérstæka skuldaaðlögun.

Þeir sem þurfa frekari úrræði

Seðlabankinn leggur síðan mat á það hverjir þurfa frekari úrræði/aðgerðir. Í glærum bankans segir:

Það er ekki einsýnt hvernig skuli meta hvaða heimili eru í vanda við að standa undir greiðslubyrði lána og framfærslu.
Sé tekið mið af niðurstöðunum hér að framan og þau heimilin tekin út sem ná ekki endum saman eða eru á mörkum þess að geta staðið undir greiðslum og framfærslu fæst hópur heimila sem telur tæp 24 þúsund heimili sem er líklegur til að þurfa á frekari aðgerðum að halda.

Niðurstöðurnar eru teknar saman á eftirfarandi mynd:

Og þegar þetta er skoðað eftir búsetu, þá kemur í ljós að verst er staðan á Reykjanesi, þar sem 31% heimila eru í vanda, 28% á Suðurlandi og 24% þeirra sem eru á"ytri hring" höfuðborgarsvæðisins.

Ef þetta er skoðað eftir aldri elsta fjölskyldumeðlims, þá er 47% innan yngsta hópsins (18-24 ára) í vanda, 32% í hópi 24-29 ára, 26% í hópi 30 - 39 ára, 23% í hópi 40 - 49 ára, 19% í hópi 50 - 59 ára, 16% í hópi 60 - 69 ára og loks 13% í hópi 70 ára og eldri.

Sé þetta skoðað eftir fjölskyldugerð, þá er 25% einhleypinga í vanda, 35% einstæðra foreldra, 27% hjóna með börn, en aðeins 14% barnlausra hjóna (þ.e. hjón með ekkert barn undir 18 ára á heimili).

Sé skoðað eftir gerð lána, þá er 36% heimila í vanda sem eru að hluta eða öllu leiti með gengistryggð lán, en eingöngu 16% þeirra sem eingöngu eru með lán í íslenskum krónum.

Hafa skal í huga að ofangreindar tölur SÍ eru með sömu skekkju og áður, þ.e. að fjöldi heimila í vanda er vanmetinn þar sem framfærslukostnaður er vanmetinn og afborgun námslána vantar.

Niðurlag

Það er gott að sjá þessar upplýsingar frá Seðlabankanum. Þær staðfesta það sem ég og Hagsmunasamtök heimilanna höfum haldið fram í meira en ár. Raunar er málið, að Seðlabankinn er að sumu leiti að komast að sömu niðurstöðu og ég komst að með lestur talna bankans, sem hann birti í júní! Þá hélt ég því fram að Seðlabankinn hafi ofmetið greiðslugetu tekjulægstu hópanna og vanmetið greiðslugetu þeirra tekjuhæstu.

Búast má við því að Jóhanna og Steingrímur grípi á lofti að samkvæmt tölu SÍ eru eingöngu 14% heimila sem ekki ná endum saman. Þær tölur gefa bara kolranga mynd og eru hreinlega vitlausar. Áður en þau draga þessa ályktun, þá skulu þau skoða að þrátt fyrir allt sem gert hefur verið, þá er það mat SÍ að allar aðgerðirnar hafa eingöngu fækkað þeim heimilum, sem ekki ná endum saman, úr rúmum 26% í 21,8%. (Og þá er vitleysan með framfærslunni inni.)

Viðbót 28.3.2024: Nokkrum dögum síðar upplýsti Íslandsbanki að arðsemi eiginfjár væri 30%.