Færslan var fyrst birt á Moggabloggi höfundar 24.4.2009.
Jón Gunnar Jónsson skrifar grein undir heitinu "Endurreisn án eftirskjálfta" sem birt er í Morgunblaðinu í dag. Þetta er ákaflega áhugaverð grein, sem ég tel eiga erindi til allra sem vilja fá skýrari mynd af stöðu bankanna.
Mig langar að vitna í greinina á nokkrum stöðum. Jón byrjar grein sína svona:
ENDURREISN bankanna er mikilvægasta efnahagsmál þjóðarinnar, en jafnframt það flóknasta í úrlausn. Samkvæmt tillögum Fjármálaeftirlitsins (FME) frá því í október á stærð nýju bankanna að miðast við innlendar eignir. Stofnefnahagsreikningar þeirra frá nóvember gera ráð fyrir eignum upp á 2.500 milljarða (áður en ríkið leggur fram eigið fé). Um mitt ár 2008 voru innlendar eignir gömlu bankanna þriggja 5.000 milljarðar, þar af einungis 3.000 milljarðar í íslenskum krónum. Gert er ráð fyrir því að eignir verði keyptar á 50% af bókfærðu verði, en niðurstöður verðmats, sem lauk 15. apríl, hafa þó enn ekki verið birtar. Nýju bankarnir gefa svo út skuldabréf til þeirra gömlu fyrir 1.200 milljarða, eða mismuninn á yfirteknum eignum (2.500 milljörðum) og innlánsskuldum (1.300 milljörðum). Nýlegar yfirlýsingar fjármálaráðherra og viðskiptaráðherra benda reyndar til að bankarnir verði minni. Hins vegar bendir ekkert til að aðferðunum verði breytt.
Þarna lýsir hann aðferðafræðinni sem nota á við gerð stofnefnahagsreiknings bankanna. Þetta var svo sem vitað, en þetta er nauðsynlegur inngangur að því sem síðar kemur.
Ísland er eins og Indónesía, ekki Svíþjóð
Aðstæður hér á landi eru í engu líkar þeim sem voru í Svíþjóð árið 1992, en svipar mest til Indónesíu í Asíukreppunni 1997-1999 hvað varðar gengishrap, stýrivaxtastig, skuldatryggingarálag, erlenda skuldsetningu fyrirtækja og tengsl við banka landsins. Eignaumsýslufélag Indónesíu tók yfir vanskilalán sem námu 80% af bankakerfinu og endurheimti aðeins 30% af lánsfjárhæð. Nýju bankarnir eiga að taka yfir útlán upp á 4.000 milljarða að bókverði, eða 2.000 milljarða að markaðsverði. Samkvæmt þessum tölum má ætla að tap íslenska ríkisins gæti orðið 320 milljarðar, bara vegna afskrifta vanskilalána (ef þau eru tekin yfir á 40%, en venjuleg lán á 90%).
Hér er athyglisverð leiðrétting á viðtekinni trú manna að hægt sé að bera Ísland við Svíþjóð. Mér hefur alltaf fundist sá samanburður einkennilegur og viljað frekar bera saman við Asíuríkin, þar sem þau urðu fyrir árás spákaupmanna á gjaldmiðla. Vissulega var sú atlaga að einhverju leiti byggð á öðrum forsendum en hér.
Stærð nýju bankanna miðist við innlend innlán
Ekkert land í heiminum hefur jafnmikil tækifæri til að láta aðra kosta endurreisn sína, en þá verða nýju bankarnir að verða minni. Þeir keyptu þannig aðeins bestu eignir gömlu bankanna, sem næmi innistæðum, eða 1.300 milljörðum, í stað 2.500 milljarða áður, og gæfu þannig ekki út nein skuldabréf. Stærð bankakerfisins væri þá eins og hjá nágrannaþjóðum. Hlutafjárframlag ríkisins væri minna, eða 130 milljarðar, í stað þeirra 385 milljarða sem eru á fjárlögum. Nýju bankarnir gætu tekið til sín skuldir sjávarútvegsins og þannig færðist fiskveiðikvótinn óbeint í hendurnar á þjóðinni. Slíkir bankar fengju betra lánshæfismat og þá yrði auðveldara að einkavæða. Fjárhagsleg áhætta ríkissjóðs sem hluthafa og Seðlabanka sem mótaðila á millibankamarkaði minnkar einnig. Erlendir kröfuhafar hefðu meiri áhuga á að eignast slíka banka.
Mig langar að setja spurningu við eitt atriði í þessum texta. Verði eingöngu bestu eignirnar keyptar hvernig verður það framkvæmt, þar sem fólk er með 100% lán á húsinu sinu, staða þess er í raun komið í 150 - 200%, en það stendur undir 80% láni. Þýðir það þá að þetta lán verður eftir í gamla bankanum? Hvað verður um lánin sem verða eftir í gömlu bönkunum? Verða þau afskrifuð, færð niður eða gengið að lántakendum og veðum?
Jón kemur næst með áhugaverð lausn á fjármögnun bankanna, verðtryggingunni og jöklabréfunum:
Einnig má nota endurskipulagninguna til að létta á verðtryggingu útlána og gjaldeyrishöftum. Í stað hlutafjár frá ríkinu gætu bankarnir fjármagnað ný útlán með útgáfu óverðtryggðra skuldabréfa til þess, og lánað áfram viðskiptavinum sínum. Þannig væru útlán bankanna óverðtryggð. Vegna jöklabréfanna er stór hluti innistæðna í eigu erlendra aðila. Margar ástæður eru fyrir nýju bankana að taka þær ekki yfir (t.d. fylgja þeim vanskilalán og of dýrt er fyrir bankana að greiða háa vexti af þeim, ef þeir geta ekki lánað þær út á betri kjörum). Með því að skilja þær eftir í gömlu bönkunum gætum við fest þær þangað til greiðslustöðvun lyki í lok næsta árs. Þannig mundi þrýstingur á krónuna minnka, eftirspurn eftir ríkisskuldabréfum aukast og skilyrði til vaxtalækkunar myndast.
Og hann heldur áfram:
Samkvæmt þessu yrði stór hluti lána íslenskra fyrirtækja eftir í gömlu bönkunum. Þess vegna þarf eignaumsýslufélag til að endurskipuleggja fjárhag þeirra og styðja við bakið á nýju bönkunum, eins og umsýslufélög í öðrum löndum hafa gert. Fjárhagsleg endurskipulagning fyrirtækja er forsenda fyrir endurreisn íslensks efnahagslífs. Bein niðurfærsla skulda virkar ekki. Þá þyrftum við að búa til of stórt bankakerfi til að hún næði til sem flestra. Einnig tapaðist stærsti hluti eiginfjár bankanna við þetta. Niðurfærslan gæti líka leitt til lögsókna lánardrottna nýju bankanna. Einnig eru vandamál íslenskra fyrirtækja jafnflókin og þau eru mörg og ómarkviss skuldaniðurfærsla gæti aukið útlánatap bankanna síðar meir.
Næst fjallar hann um hlutverk og stöðu ríkissjóðs í þessu öllu. Þar er mjög skýr greining sett fram:
Efnahagsleg ábyrgð, siðferðisleg skylda
Ríkið hefur ferns konar hagsmuni vegna falls og endurreisnar bankanna: sem stjórnvald, sem hluthafi í nýju bönkunum, sem forgangskröfuhafi í þá gömlu í gegnum Tryggingasjóð innistæðueigenda (að mestu leyti Landsbankann vegna Icesave) og sem venjulegur kröfuhafi (eins og erlendir bankar) í gegnum Seðlabanka (í formi markaðsbréfa o.fl.). Mikilvægt er að ríkið útbúi heildaráætlun út frá þessum hagsmunum og endurreisi bankana án þess að tilfallandi kostnaður setji ríkissjóð í þrot. Bestu mælikvarðar á árangri eru lánshæfismat Íslands og skuldatryggingarálag. Forða verður að Standard & Poor´s (S&P) lækki matið niður í »ófjárfestingarhæfan« (non-investment grade) flokk. S&P segir að hætta sé á lækkun ef kostnaður við endurreisn bankanna verði of mikill. Því miður eru alþjóðlegir lánsfjármarkaðir svartsýnir á horfur hér og skuldatryggingarálag ríkisins svipað þeim sem eru með mun lægra lánshæfismat en við.
Jón endar grein sína með áhugaverðum ábendingum og upplýsingum:
Erlendir kröfuhafar munu bera stóran hluta af afskriftum skulda íslenskra fyrirtækja. Sem fagfjárfestar eiga þeir líka að gera það frekar en íslenskir skattborgarar. Þeir voru oft varaðir við íslensku bönkunum en lánuðu þeim samt á betri kjörum en þeir gátu fengið á skuldatryggingamarkaði. Við berum hins vegar siðferðislega skyldu gagnvart þeim. Við vitum ekki hvort eignum hefur verið skotið undan en við skuldum alþjóðlegum fjárfestum að gera allt til að endurheimta þær og færa þeim. Það er ekki nóg að fá hingað franskan saksóknara fjóra daga í mánuði. Við ættum að fá til liðs við okkur aðila sem eltu uppi eignir Saddams Husseins og Ferdinands Marcos á sínum tíma. Tjón erlendra lánardrottna á falli íslensku bankanna í fyrra er a.m.k. tvöfalt meira en tap lánardrottna Enron árið 2001. Hagsmunir okkar eru einnig miklir: íslenskur iðnaður er fjármagnsfrekur og þarf á erlendu fjármagni að halda. Og þangað til við tökum á þessum hlutum af alvöru verður engin viðspyrna. Þeim sem vilja bera ábyrgð á endurreisninni ber að hafa þetta í huga.
Þessi grein er sem ferskur andblær inn í umræðuna. Án öfga, án blússandi varnar. Það verður samt fróðlegt að sjá á næstum dögum hvort Jón reynist sannspár um stofnefnahagsreikning bankanna.
Viðbót 29.3.2024: Það er nánast kaldhæðni að þetta sé sami maður og hefur sem forstjóri Bankasýslu ríkisins ítrekað klúðrað málum og sýnt óendanlegan skort á fagmennsku.