Í dag, 12. apríl 2016, eru 6 ár frá því að Skýrslan kom út, þ.e. skýrsla rannsóknarnenfdar Alþingis um fall bankanna árið 2008. Afrakstur af vinnu óteljandi starfsmanna og fjölmargra viðtala víð einstaklinga sem á einn eða annan hátt höfðu orsakað hrunið og þó aðallega alvarleika þess með aðgerðum sínum eða aðgerðaleysi.

Margt fór úrskeiðis í undanfara og eftirmálum hrunsins. Raunar svo mikið að ég furða mig á því, að ekki hafi verið haldnar margar ráðstefnur og vinnufundir þeirra, sem þar klúðruðu mestu, til að finna betur úr hverju var klúðrað og hvernig megi koma í veg fyrir að það endurtaki sig. Ekkert slíkt hefur verið gert. Haldin var hálfgerð hallelúja ráðstefna í Hörpunni, þar sem margir klöppuðu á bak hvers annars og hrósuðu sér og öðrum fyrir hve vel meint endurreisn hefði tekist. Vissulega kom Skýrslan út, en þrátt fyrir að hópur þingmann hafi legið yfir henni heilt sumar, þá varð afraksturinn af þeirri vinnu heldur lítill og snerist upp í farsa þegar ákveðið var að ákæra Geir H. Haarde einan fyrir sín afglöp, en sleppa meðreiðarfólki hans. Þingályktunartillaga var samþykkt um að breyta ótrúlega mörgu, en lítið hefur verið gert.

Ég hef sett allt of mikinn tíma í að skoða hvað gekk á. Hef stundum reynt að vekja athygli á því, en þeir sem ættu að hlusta, hafa lítið gert. Hér eru mínar ályktanir samanteknar. Þær eru hvorki réttari eða rangari en skoðanir einhvers annars, en þær eru enn og aftur settar fram í þeirri von að eitthvað breytist.

Seðlabanki og Fjármálaeftirlit

Ég tel að Seðlabankinn hafi farið fram úr sér í viðbrögðum við stöðu Glitnis. Menn áttu að taka sér lengri tíma til að greina stöðuna og taka á henni af meiri yfirvegun. Sleggju var beitt þegar hamar hefði dugað. Hvort það, að menn hefur gefið sér lengri tíma, hefði breytt einhverju veit ég ekki, en niðurstaðan hefði ekki getað orðið verri.
Ég tel að Seðlabankinn hafi unnið gegn fjármálastöðugleika í landinu allt frá því að gengið var sett á flot í lok mars 2001. Það gerði hann með því að setja gengið á flot í mikilli verðbólgu og þegar stýrivextir höfðu verið háir í langan tíma. Betra hefði verið að bíða þar til verðbólgan gekk niður og stýrivextir voru lágir til að eiga möguleika á að hækka stýrivexti samhliða því að setja krónuna á flot. Færa má, svo sem, rök fyrir því að Seðlabankinn hafi verið í þvingaðri stöðu, en hafi svo verið, þá bar yfirstjórn hans sök á því.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að nota vísitölumælingu sem var samanburðarhæf við mælingar í nágrannalöndum okkar, þannig að allar ákvarðanir í peningamálum væru byggðar á samanburðarhæfum grunni. Það þýðir að nota samræmda vísitölu neysluverðs. Staðreyndin er að verðbólga mæld með samræmdri vísitölu var lægri en verðbólga mæld með hefðbundinni vísitölu neysluverðs (VNV) á lykiltímabilum fyrir hruna og því hefðu viðbrögð, m.a. ákvarðanir um stýrivexti, verið hógværari en með því að miða við verðbólgu samkvæmt VNV.
Ég tel að Seðlabankinn hefði ekki átt að lækka bindiskyldu árið 2003 samhliða innleiðingu Basel II reglnanna.
Ég tel að innleiðing Basel II reglnanna árið 2003 hefði átt að vera í þrepum, en ekki einu stökki.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að nýta hagstjórnartæki sín betur til að tryggja hér stöðugt gengi, þ.e. að kaupa krónur þegar gengið var að styrkjast og þannig vinna gegn of mikilli styrkingu. Þannig hefði hann jafnframt byggt upp gjaldeyrisvarasjóð og varnað því að vaxtamunarsamningar hefðu verið gerðir á kostnað fjárhagslegs stöðugleika.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að setja sér skýr og opinber viðmið varðandi eðlilega raunstýrivexti og undir hvaða kringumstæðum mætti eða væri nauðsynlegt að víkja frá slíkum viðmiðum. Hann styðst vissulega við svo kallaða jafnvægisraunvexti, en hvernig þeir eru ákvarðaðir er ekki gagnsætt og er þeim haldið óbreyttum langtímum saman þó aðstæður í hagkerfinu breytist.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að vera með sveigjanlegri verðbólguviðmið, en fyrst og fremst að vera með breytileg tímamörk varðandi það hvenær aðgerðir bankans kæmu verðbólgunni í verðbólguviðmið bankans.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að veita viðskiptabönkunum meira aðhald með hækkun bindiskyldu þegar ljóst var að útrásin var gerð með skuldsetningu.
Ég tel að það hafi verið mikil mistök að lækka áhættustuðul við útreikning eiginfjárkröfu samkvæmt Basel II reglunum hinn 2. mars 2007.
Ég tel að Seðlabankinn hafi strax haustið 2007 átt að bregðast við varðandi þá lausafjárþurrð sem virtist í uppsiglingu.
Ég tel að Seðlabankinn hefði átt að bregðast við Jöklabréfunum með því að lækka stýrivexti strax og ljóst var að spákaupmenn voru að spila á vaxtamun og gengi krónunnar. Aukning vaxtamunaviðskipta bendir til ójafnvægis og óheilbrigði peningakerfisins og að skráning gjaldmiðilsins er röng.

Fjármálafyrirtæki

Fyrst eru það almenn atriði:

Bankarnir hefðu átt að vera með mun virkari áhættustýringu. Ég efast ekki um að áhættustýring var í gangi, en miðað við vitnisburð manna í dómsmálum, þá var hún oft hrein sýndarmennska og til að uppfylla formsatriði, en ekki til að verja bankana tjóni ef allt færi á versta veg.
Bankarnir hefðu átt að vera með breytingastjórnunarferli sem gerði kröfu um að allar breytingar í rekstri og viðskiptaháttum þeirra færi í gegnum gagngera skoðun á kostum og göllum, þar með verstu mögulegu niðurstöðu. Tengja varð saman breytingastjórnun og áhættustýringu, þannig að tryggt væri að gert væri heildstætt mat á áhættuþáttum áður en blásið var til útrása, stórra fjárfestinga eða útlána sem gengu nærri eigin fé banka.
Bankarnir hefðu átt að vera með innleitt og prófað stjórnferli vegna rekstrarsamfellu. Munurinn á því að vera með slíkt ferli og að vera eingöngu með áhættustýringu er að hið fyrra er mun víðtækara. Það greinir umfangsmeiri áföll og gerir kröfu um að öll viðbrögð við slíkum áföllum séu skilgreind og skjalfest. Miðað við þekkingu mína á bönkunum, þá voru slík ferli ekki til.

Svo er það rekstur bankanna, en margt af því sem hér kemur fram má einnig lesa í skýrslu rannsóknanefndar Alþingis:

Bankarnir áttu að halda aftur af vexti sínu, þegar þeim var ljóst að þeir voru orðnir of stórir fyrir hagkerfið og sérstaklega Seðlabankann. Þeir áttu að leggja í varasjóði upphæðir sem hægt væri að grípa til, ef illa færi, því þeir máttu vita, að Seðlabankinn hafði ekki getu til að vera lánveitandi til þrautavara í erlendri mynt í þeim upphæðum sem bankana gæti vantað. Eftir að bankarnir uxu getu Seðlabankans upp fyrir höfðu, þá voru þeir að leika rússneska rúllettu. Málið er bara, að ein kúla var nóg til að fella þá alla. Þetta er í mínum huga stærsta einstaka atriðið, sem bankastjórar og formenn bankastjórna þessara þriggja banka verða á taka á sig og geta ekki bent á neinn annan sökudólg. Þeir geta ekki bent á Seðlabankann og sagt að hann hefði átt að bregðast við. Bankarnir báru ábyrgð á vexti sínum og þá um leið fjárhagslegu öryggi sínu. Enginn annar átti, mátti eða gat tekið þá ábyrgð af þeim. Rekstur fyrirtækja er á ábyrgð stjórnenda þeirra og eigenda og annað hvort eru þeir hæfir til að axla þá ábyrgð eða eiga að snúa sér að einhverju öðru. Svo einfalt er það. Því miður reyndust þessir aðilar ekki hæfir til verksins.
Útlánaáhætta bankanna allra var alveg út úr kortinu. Ég efast ekki um að menn töldu flestar fjárfestingar, sem lánað var til, mjög traustar, en grundvallarregla varðandi útlán er að tryggingar fyrir greiðslum séu góðar. m.k. nokkur hundruð milljarðar af útlánum bankanna voru með veð í hlutabréfum sem einu trygginguna, hlutabréfum sem fjárfest var í með láninu sem veitt var. Bankinn hefði allt eins getað keypt umrædd hlutabréf sjálfur. Það hefði a.m.k. tryggt honum arðgreiðslur af fjárfestingunni.
Veik eiginfjárstaða var falin með þeim blekkingum sem lýst er hér að ofan. Um leið og banki fullfjármagnar kaup á eiginbréfum, þá á hann að draga upphæð lánsins frá eigin fé sínu, þar sem enginn munur er á því og að bankinn eigi bréfin sjálfur. Sama gildir raunar líka, ef banki A lánar aðila 1, fé til að kaupa bréf í banka B, sem lánar aðila 2 til að kaupa bréf í banka C, sem síðan lánar aðila 3 til að kaupa bréf í banka A meðan bréfin eru eina tryggingin fyrir endurgreiðslu lánanna.
Bankarnir keyrðu upp verð á húsnæðismarkaði langt umfram það sem verð undirliggjandi fasteignir stóð undir. Þeir máttu alveg vita, að verðhækkun fasteigna var bóla. Vissulega hækkar verð fasteigna jafnt og þétt í verðbólgu, en 100% lánveitingar til kaupa á húsnæði sem hækkað hafði um vel á annað hundrað prósent var ávísun á hörmungar. Bankarnir hefðu því strax árið 2005 átt að bakka út úr 100% lánveitingum til fasteignakaupa.
Bankarnir voru einfaldlega of virkir á fjárfestingamarkaði, ýmist með beinni þátttöku en fyrst og fremst með óbeinni þátttöku, þar sem þeir í raun tóku alla áhættuna, en lántakinn hirti arðinn.
Vöxtur bankanna var allt of hraður. Hann var mikið til fjármagnaður með skammtímalánum á ótryggum markaði, en peningurinn lánaður til langs tíma. Míní-kreppan árið 2006 var fyrsta vísbendingin um að bankarnir væru að fá þetta í andlitið. Í staðinn fyrir að taka fæturna af bensíngjöfinni og færa yfir á bremsuna, þá var bara bensínið stigið í botn við fögnuð klappliðs í Kauphöllinni, Fjármálaeftirliti og á Alþingi. „Drengir, sjáið þið ekki veisluna?“[1] var mælt úr ræðustól á Alþingi, þegar einhver vogaði sér að spyrja hvort ekki væri farið of geyst.
Söfnun innistæðna í erlendri mynt frá erlendum viðskiptavinum var svo sem alveg snilldar hugmynd, ef bara útfærslan væri rétt. Hún bara var það ekki hjá öllum bönkunum. Að halda síðan áfram slíkri söfnun, þegar menn vissu að staða bankans síns var eldfim og miklar líkur væri á að allt færi fjandans til, var síðan glannaskapur. m.k. þóttust Bjarni Ben. og Illugi Gunnarsson vita áður en opnað var fyrir Icesave-innlán í Hollandi, að ýmislegt væri að. Davíð vissi það líka og hafði kynnt ríkisstjórn það. Og loks höfðu bankastjórarnir verið kallaðir á teppið til að skýra sín mál.
Að breyta bönkunum í einkafjárhirslu eigenda sinna sem gengið var ótæpilega í, varð líklegast banabiti allra bankanna. Þessi háttsemi hófst strax hjá Landsbanka Íslands og var alls konar blekkingum beitt til að bækur bankans sýndu ekki sannleikann. Kaupþing fjármagnaði kaup á bréfum í stærsta eiganda sínum bara með veði í bréfunum. Bankinn fjármagnaði svo fjárfestingar stærstu eigenda sinna út um allar trissur og var lítið að hafa áhyggjur af uppsafnaðri áhættu sem slíkum útlánum fylgdu. Glitnir var í góðum málum þar til nýir aðilar tóku hann yfir og fengu lepp í stól bankastjóra. Þegar svo fór að þrengja að um lánsfjármögnun hjá helstu eigendum bankanna árið 2007, þá breyttust bankarnir endanlega í einkabanka eigendanna. Bankarnir skyldu gera allt sem hægt væri til að bjarga eigendunum, þó svo að bankarnir hefðu ekkert svigrúm til slíks. Það varð svo banabiti þeirra allra.
Sýndarviðskipti virtust á stundum vera reglan. Búin voru til félög sem skráð voru á Pétur og Pál úti í bæ án þess að viðkomandi hefðu nokkurn skapaðan hlut með félögin að gera. Bankarnir notuðu síðan þessi félög til að hafa áhrif á verð eigin hlutabréfa.
Milljörðum og milljarða tugum var veitt í gegn um milliliði til að falsa eða hafa áhrif á skuldatryggingar og álag vegna þeirra.
Beitt var blekkingum um stöðu bankanna með því að bankarnir áttu í viðskiptum sín á milli eða með því að fá einfalda sakleysingja til að fela slóðina.

Ég gæti vafalaust haldið svo áfram lengi, en læt það vera. Ég hugsa hins vegar oft til þess með hryllingi hvernig þetta hefði undið enn frekar upp á sig, hefði ekki allt hrunið haustið 2008. Ég hef oft sagt, að bankarnir hafi ekki komið atburðarrásinni af stað, en fyrirhyggjuleysi þeirra og glæfraskapur tryggði að skellurinn var eins stór og raun bar vitni.

Ríkisstjórnir og Alþingi

Ég nefndi áðan klappliðið á Alþingi og vitnaði í ræðu Árna M. Mathiesen, þar sem hann hvatti þingmenn VG til að horfa ekki framhjá veislunni, sem hann taldi vera í þjóðfélaginu. Því miður var þetta nokkuð ríkjandi viðhorf meðal þeirra, sem áttu að standa á verði fyrir okkur hin. Hvorki þingheimur né ráðherrar veittu ástandinu athygli. Menn veltu því ekki fyrir sér hvort uppgangi bankanna fylgdi kerfisáhætta.
Á kjörtímabilinu 2003-7, þá ýtti ríkisstjórnir Davíðs Oddssonar, Halldórs Ásgrímssonar og Geirs H. Haarde undir frekari vöxt bankakerfisins. Stofnaður var vinnuhópur/nefnd sem átti að leggja fram tillögur um það hvernig gera mætti Ísland að alþjóðlegri fjármálamiðstöð! Í þá nefnd voru náttúrulega bara skipaðir já-bræður, enda mátti örugglega ekki heyrast nein niðurrifsrödd.
Förum lengra aftur í tímann og fjöllum um umræðu á Alþingi, þegar lög um innstæðutryggingar og tryggingakerfi fyrir fjárfesta voru til umræðu á Alþingi árið 1999, þá spannst umræða um hvað myndi gerast, ef stór innlánsstofnun lenti í greiðsluerfiðleikum. Finnur Ingólfsson, þáverandi viðskiptaráðherra, hann afgreiddi spurninguna nánast með orðunum „Og vonandi lendum við ekki í allsherjar stóru gjaldþroti.“[2] Ekki var lagt meira í að undirbúa Ísland fyrir áfalli stórs banka, en að vona að slíkt gerðist ekki. Með þessar varnir eða skort á vörnum opnuðu bankarnir þrír hindrunarlaust fyrir viðtöku innlána upp á hátt í 2.000 milljarða frá grandlausu fólki í útlöndum og þetta leyfðu íslensk stjórnvöld og hið ótrúlega meðvirka Fjármálaeftirlit án athugasemda. „Við gátum ekki bannað það“ minnir mig að þáverandi forstjóri FME hafi sagt í skýrslutöku fyrir rannsóknanefnd Alþingis. Og sama sögðu stjórnmálamennirnir. Málið er, að hafi þeim þótt þetta hættulegt, sem það var, þá áttu viðkomandi að grípa til nauðsynlegra aðgerða. Ég held bara, að mönnum hafi þótt þetta svo svakalega smart og spennandi, að litla Ísland væri að safna erlendum innstæðu í útlöndum, að þeir pissuðu í buxurnar af aðdáun og fengu stjörnublik í augun í staðinn fyrir að standa vaktina. Ráðherrum bar að spyrja: „Hvað er það versta sem gæti gerst? Er aðferðin við opnun reikninganna rétt? Skapar þetta kerfislæga áhættu fyrir Ísland?“, svo nokkrar spurningar séu tilteknar. Seðlabankinn og FME áttu ekki síður að spyrja þessara spurninga og margra annarra, en samt gerðist þetta.
Ein stærstu mistök ráðherra á þessum árum var skipun Davíðs Oddssonar í embætti bankastjóra Seðlabankans. Ég efast ekki um að Davíð er hæfur til alls konar verka, en þetta var ekki eitt af þeim.
Ekkert ríki getur leyft einu eða nokkrum fyrirtækjum að verða svo stór, að staða ríkisins velti á afkomu viðkomandi fyrirtækis/fyrirtækja. Að kerfisáhættan samhliða fyrirtækjunum væri svo mikil, að afkoma þjóðfélagsins væri undir. Hvernig stendur þá á því, að þetta voru blautustu draumar allra ríkisstjórna frá 1995 til þeirrar sem tók við árið 2007? Að hér yrði svo sterkt fjármálakerfi að það yxi öllu öðru upp fyrir höfuð án þess að nánast nokkuð væri gert til að draga úr kerfisáhættunni.
Þegar ljóst var að bankakerfið var orðið of stórt fyrir Seðlabankann að styðja það, þá áttu viðkomandi ráðherrar að grípa til aðgerða og þrýsta á Seðlabankann um að hann gripi til aðgerða. Þessar aðgerðir þurftu að taka á vexti bankanna, hvort nauðsynlegt væri að koma böndum á vöxtinn eða styrkja stöðu Seðlabankans að hann réði við hlutverk sitt. Það var ekki gert.
Eftir að krónan byrjaði að veikjast hratt í mars 2008, þá var ljóst að formenn stjórnarflokkanna og ráðherrar fjármála og bankamála voru ákaflega bláeygir gagnvart stöðunni. Í staðinn fyrir að horfa yfirvegað á staðreyndir, þ.e. að fall Bear Sterns, bæri vott um að mikil hætta væri á ferð, þá var höfðinu stungið í sandinn. Menn vildu ekki láta líta út sem eitthvað óðagot væri í gangi og fóru því í áróðursherferð í staðinn fyrir að taka ábendingar alvarlega.

Ekki er rétt að einskorða skýringarnar við þann hóp sem ég nefni að ofan. Allir brugðust, þ.e. Seðlabankinn, ríkisstjórnir, Fjármálaeftirlit, Alþingi, bankarnir, fjárfestar, lífeyrissjóðirnir og almenningur. Við létum dáleiðast af góðærinu og héldum að allt sem við snertum myndi breytast í gull. Við létum glepjast af gylliboðum og misstum dómgreind okkar. Við héldum að áhætta væri eitthvað sem við þyrftum ekki að hafa áhyggjur af. Það kæmi ekkert fyrir okkur. Við værum svo pottþétt. Við dönsuðum öll í kringum gullkálfinn og dýrkuðum hann. Við hlustuðum ekki á raddir efasemdarmanna og kölluðum þá öfundarmenn, heimska, skilningssljóa, o.s.frv. Verst af öllu er að ákveðinn hópur manna lét stjórnast af ólýsanlegri græðgi, þar sem ekkert skipti máli nema næsta grædda króna.

Loks megum við ekki gleyma því, að við lentum í hamfarastormi. Þessi stormur var ekki af okkar völdum og við höfðum fá úrræði til að komast í skjól undan honum. Stærstu bankar heims féllu í þessum stormi og mörg þjóðríki horfðu ofan í hyldýpið, þó aðeins Ísland og Grikkland hafi hrapað þangað. Spánn, Portúgal, Írland og Ungverjaland vógu salt á brúninni. Ríkustu lönd heims brugðu á það ráð að ausa ómældum fjármunum inn í bankakerfi sín til að koma í veg fyrir fall þeirra. Evrópski seðlabankinn hefur frá 2007 staðið í nær samfelldum björgunaraðgerðum. Það algjörlega óvíst að við hefðum staðið þennan storm af okkur í útópísku hagkerfi bara út af smæð hagkerfisins. Að fallið hafi verið jafn harkalegt og raun bar vitni er aftur alfarið sök bankanna, Seðlabanka, ríkisstjórnar, Alþingis og Fjármálaeftirlits. Þetta eru þeir aðilar sem voru ábyrgir (e. responsible) og báru ábyrgðarskyldu (e. accountable). Því miður hefur farið lítið fyrir því að menn hafi viðurkennt það.

[1] Árni M. Mathiesen, fjármálaráðherra, ræða á Alþingi 17. mars 2007

[2] Finnur Ingólfsson, viðskiptaráðherra, umræða á Alþingi 7.10.1999: