Hljóð sem ekki heyrast
Hvað liggur að baki “ástandinu” í miðbæ Reykjavíkur?
Eftir Marinó G. Njálsson
Birt í Morgunblaðinu 7.12.1993
Gömul austurlensk saga segir af prinsi nokkrum sem sendur var til spekings að læra stjórnun. Spekingurinn sagði prinsinum að fara út í skóg og koma aftur eftir ár og segja sér hvaða hljóð hann hefði heyrt í skóginum. Prinsinn gerði það. Þegar hann kom aftur sagði hann frá hljóðum dýra og fugla, þytinum í vindinum og brak í greinum. Spekingurinn var ekki ánægður með þetta og sagði prinsinum að hlusta í eitt ár enn. Ekkert gekk þar til einn daginn heyrði prinsinn nýtt hljóð, Þetta var hljóðið sem ekki heyrist, hljóð hins ósagða.
Þessi saga rifjaðist upp í sambandi við ásókn unglinga í miðbæinn um helgar, drykkju þeirra og ofbeldið sem fylgt hefur. Viðbrögð flestra er í dúr við fyrra árið hjá prinsinum. Fólk heyrir bara það sem sagt er og sér bara lausnir sem tengjast því. Ofbeldi ber að stoppa með hertum reglum. Fylgja ber eftir reglum um útivist unglinga með virkara eftirliti. Drykkju unglinga ber að stoppa með aukinni löggæslu.
Búast má við að þetta beri árangur í takmarkaðan tíma Eftir það verður slakað á og ástandið færist í sama horf eða unglingarnir finna sér annan stað til að fá útrás. Þetta er nefnilega ekki í fyrsta sinn sem þjóðarsálin vaknar upp við vondan draum um „ástandið í miðbænum“. Svona ástand var um hver áramót hér á árum áður. Seinna var það Hallærisplanið, þó það hafi verið hálfmeinlaust á við áramótagleðina. Útisamkomur um hvitasunnuhelgi og verslunarmannahelgi eru af sama toga.
Kynslóð eftir kynslóð fetum við Íslendingar í sama farið. Unglingar dagsins í dag, mín kynslóð, kynslóð foreldra minna og allar hinar. Lögreglan hefur alla tíð þurft að hafa afskipti af ölvuðu ungu fólki. Þar sem unglingunum hefur fjölgað, hafa líkurnar á alvarlegum atvikum aukist.
Grunnþörfum ekki sinnt?
En hvað býr að baki? Reynum nú að hlusta á það sem ekki heyrist. Dapurt sálarástand hlýtur að vera ofarlega á baugi. Þeim, sem drekkur sig blindfullan helgi eftir helgi, ræðst á allt í kringum sig eða er í uppreisn gegn umhverfinu, hlýtur að líða illa undir niðri. Í mörgum tilfellum er þetta örvæntingaróp eftir athygli. „Ég er til. Takið eftir mér.“ Eða eftir samþykki. „Sjáið, ég get þetta líka. Fæ ég að vera með?“ Höfnun foreldranna. „Pabbi og mamma eru full og þykir ekkert vænt um mig, þannig að ég ætla að detta í það.“ Og svona mætti lengi telja.
Hvaða atriði eru þetta? Jú, þetta eru grunnþarfir einstaklingsins. Allir hafa þörf fyrir næringu, öryggi, athygli að vera samþykktur, að tilheyra, ástúð og umhyggju og heilbrigt sjálfsmat svo nokkur atriði séu nefnd. Hjá hvaða hópi er þessum grunnþörfum síst fullnægt? Þegar stórt er spurt er oft fátt um svör og ekkert eitt svar rétt. En ég veit um einn hóp sem þetta á vel við. Þetta eru uppkomin börn fíkla. Fíkillinn getur m.a. verið alkóhólisti, vinnufíkill, spilafíkill eða háður ýmsum vanabindandi efnum. Fíklarnir eru margir í þessu þjóðfélagi og því eru börn þeirra líka mörg. Raunar vil ég ganga svo langt að segja að fíkillinn og uppkomin börn hans séu það sem einkenni íslenskt þjóðfélag. Ég er alveg klár á því að margir telja þetta algjöra fásinnu, en það er líka allt í lagi.
Fáir hafa þorað að benda á þessa meinsemd þjóðfélagsins. Helst er að Óttar Guðmundsson fjalli um þessi atriði í helgarpistlum sínum í DV, Súsanna Svavarsdóttir var með greinarflokk í Morgunblaðinu um alkóhólistann og fjölskyldu hans og Spaugstofan fjallaði með kaldhæðni um lífsbaráttu landans í samnefndum þætti. En ekkert er gert. Ég er ekki að ætlast til þess að fíklar landsins láti af fíkn sinni, en við getum ekki látið það viðgangast að enn ein kynslóð alist upp við óbreytt eða versnandi ástand.
Hvað er hægt að gera?
Vandamálið er stórt og því verður lausnin ekki auðveld. Það sem ég sé helst er að skólakerfið komi til hjálpar. Nauðsynlegt er að hefja mjög víðtæka kennslu í sjálfsrækt sem má ekki hafa minna vægi en líkamsrækt.
Eiga ekki foreldrarnir að sjá um þetta? Vissulega, en ef foreldri kann ekki frönsku, þá kennir það ekki barni sínu frönsku. Á sama hátt getur foreldri, sem ekki kann eðlileg samskipti, ekki kennt barninu sínu eðlileg samskipti. Það er raunar merkilegt að foreldrar ungbarna eiga margir hverjir mjög auðvelt með að skilja ótjáðar þarfir barna sinna áður en börnin læra að tala, en svo glata þau þessum hæfileika þegar börnin læra að tala.
Skólum landsins er ætlað það hlutverk að búa nemendur sem best undir lífið. Til þess að gera það sjá þeir nemendum fyrir undirstöðumenntun í íslensku, stærðfræði, efnafræði, handmennt, heimilisfræði, íþróttum og svona mætti lengi tekja. Allt er þetta mjög gott og almenn grunnkunnátta í ofangreindum fögum kemur nemendum að sjálfsögðu til góða. Það er hollt og gott fyrir nemendur að skilja sögu lands síns og þjóðar, geta sagt „nei“ á mörgum tungumálum og tjáð sig þolanlega á móðurmálinu.
En þessi fög kenna nemendum ekki að vera góðir foreldrar, rétta samskiptatækni eða skilgreina, hvað þá leysa, vandamál sín. Að minnsta kosti ekki á markvissan máta. Það er helst að nemendur í efstu bekkjum framhaldsskólanna lesi Hávamál og geti lært eitthvað af þeirri speki, sem þar er. En ég læri ekki að umgangast barnið mitt betur, þó ég tali íslensku, dönsku, ensku, þýsku og frönsku. Ekki kenna tíu áfangar í stærðfræði eða eðlisfræði mér neitt um hvernig ég leysi mín innri vandamál. Þessu verður að breyta.
Það er erfitt að takast á við lífið, brautin er þyrnum stráð og bautasteinarnir fáir. Reynslan (sem mjög oft er fulldýru verði keypt) er okkar helsti lærimeistari, námskeið út í bæ eða heimsóknir til sálfræðinga eða félagsráðgjafa (leikra eða lærðra) annað hvort af eigin hvötum eða vegna neyðartilfella, sbr. meðferð áfengissjúkra. Við tönnlumst á því að það sé heilbrigð sál í hraustum líkama. Í íþróttum byggjum við upp líkamann, en sálin er skilin eftir í örvæntingarhnipri innan í sterkri skel, sem felur vandamálin og varnar því að nokkur komist að.
Sjálfstyrking hluti af öllu námi
Ég tel að nám í sjálfstyrkingu eigi að vera hluti af námsefni allra nemenda frá sex ára aldri og upp í gegnum framhaldsskólann. Sjálfur fékk ég í sumar tækifæri til að prófa hluta af hugmyndum mínum er ég kenndi á annað hundrað nemendum við sumarskóla Iðnskólans i Reykjavík og Reykjavíkurborgar. Í eina viku var ég fjórar kennslustundir með hverjum hópi. Í fyrri hlutanum tók ég nemendur í slökun, hugleiðslu og skoðaði í stuttu máli hvar ábyrgðin fyrir breytingum liggur. Í seinni hlutanum fór ég í tjáskipti og einfaldar aðferðir við ákvörðunartöku. Undirtektirnar voru mjög góðar. Raunar svo góðar að nokkrir kennarar spurðu hvort þeir gætu fengið að koma í tíma líka.
Ég er ekki einn um að hafa prófað óhefðbundnar aðferðir við kennslu. Ég hef bara heyrt að alls staðar þar sem slíkt hefur verið reynt, hefur útkoman verið jákvæð. Notfærum okkur allt þetta fólk úti í þjóðfélaginu, sem heldur námskeið í sjálfsrækt, hvort sem það er jóga, samskipti foreldra og barna, meðvirkni, framkomu eða hvað það nú er sem verið er að kenna. Fáum það til samvinnu við skóla og foreldra til að aðstoða nemendur og ekki síður foreldrana til sjálfsræktar.
Borgar sig sjálft á nokkrum árum
Þetta kostar peninga! Jú, mikil ósköp. Þetta kostar líklegast tvö til þrjú hundruð milljónir á ári, jafnvel meira. Hvar eigum við að taka þessar milljónir á síðustu of verstu tímum? Ég hef ekki lausn á því, en ég veit að innan fárra ára mun þjóðfélagið spara þessa upphæð margfalda með lægri kostnaði í heilbrigðiskerfinu, menntakerfinu og félagslega kerfinu. Nemendur verða skilvirkari í námi og komast hraðar yfir meira efni. Vinnuveitendur fá betra vinnuafl. Launþegar fá betri stjórnendur.
Höfundur er áhugamaður um sjálfsrækt, kennari við Iðnskólann í Reykjavík og stundakennari við Háskóla Íslands.