Bannað að skerða, en samt hefur verið skert! - Hver á að borga það sem upp á vantar?

Færslan var fyrst birt á Moggabloggi höfundar 22.5.2012. Efnisflokkur: Lífeyrissjóðir

Þórey Þórðardóttir, framkvæmdastjóri Landsamtaka lífeyrissjóða, segir samkvæmt frétt mbl.is að "engan vafa leika á að lífeyrisréttindi njóti eignarréttarverndar stjórnarskrárinnar".  Vísar hún til dóma Hæstaréttar, úrskurði umboðsmanns Alþingis og hjá mannréttindadómstóli Evrópu.

Ástæða ummæla Þóreyjar er beiðni stjórnvalda um að lífeyrissjóðirnir komi meira til móts við skuldsettar fjölskyldur í landinu.  Þórey fullyrðir líkt og aðrir framámenn í lífeyrissjóðunum, að sjóðunum sé óheimilt að gefa eftir innheimtanlegar kröfur.  Vil ég leyfa mér að setja spurningamerki við þessa fullyrðingu, þar sem ég er þess nokkuð viss, að lífeyrissjóðirnir hafi einmitt verið á fullu í slíku gagnvart hinum og þessum lögaðilum.  Er ég nokkuð viss um, að sjóðirnir hafi tapað að óþörfum milljörðum, ef ekki milljarða tugum, á því einu að hafa gengið of snemma til samninga, hafa gefið eftir í samningaviðræðum og hafa ekki skilyrt samninga við að fá eignarhlut í þeim fyrirtækjum sem samið hefur verið við.

Hvenær er skerðing brot á stjórnarskrá og hvenær ekki?

Nú ætla ég ekki að deila við dómara Hæstaréttar, en vil samt velta því upp, hvernig standi á því að lífeyrissjóðir hafi gegn um tíðina ýmist aukið eða skert réttindi í samræmi við tryggingafræðilega stöðu sjóðanna.  Er þetta í samræmi við 2. mgr. 39. gr. laga nr. 129/1997 um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða.  Einnig er tekið á þessu í 8. tl. 2. mgr. 27. gr. sömu laga.  Eina skilyrðið sem sett er varðandi slíkar skerðingar er að upplýsingar um þær "komi fram í samþykktum lífeyrissjóða og hljóti sem slíkar staðfestingu fjármálaráðuneytis í samræmi við 28. gr. laganna", eins og kemur fram í túlkun Fjármálaeftirlitsins frá 20.2.2007.  Í túlkun FME segir í 1. mgr.:

Nokkuð er um að áunnin réttindi sjóðfélaga lífeyrissjóða séu aukin eða skert um tiltekið hlutfall í samræmi við 2. mgr. 39. gr. laga nr. 129/1997 um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða og að slíkar breytingar á réttindum komi ekki fram í samþykktum sjóðanna.

Hér er FME að setja ofan í við sjóðina að hafa ekki gert breytingar á samþykktum um leið og réttindi eru aukin eða skert, en ekki ekki að setja ofan í við þá að hafa brotið stjórnarskrána með því að skerða réttindi.  Ekki er minnst einu orði á stjórnarskrárvarin eignarréttindi.  Nei, það þykir sjálfsagt og eðlilegt að skerða réttindi, þegar lífeyrissjóðirnir hafa ekki náð að ávaxta eignir sínar, þannig að þær standi undir skuldbindingum.

Hvort er það, Þórey, mega lífeyrissjóðirnir skerða réttindi sjóðfélaga eða ekki?  Ef þeir mega ekki skerða réttindin, hvar í lögum nr. 129/1997 er það nákvæmlega tiltekið að það megi ekki og hvernig fer það saman við 39. gr. laganna?  Megi ekki skerða réttindin, hvernig stendur þá á því, Þórey, að lífeyrissjóðirnir hafa verið að skerða réttindi hægri vinstri nánast frá stofnun þeirra?  Hér eru nokkur dæmi frá síðustu árum:

Hægt væri að fara nokkur ár aftur í tímann og taka t.d. skerðinguna sem ýmsir lífeyrisþegar og sjóðfélagar þurftu að þola við sameiningu sjóðanna á síðasta áratug.

Spurningin sem vaknar við þetta er:  Hvers vegna eru þær skerðingar sem minnst er á í ofangreindum fréttum sjóðanna löglegar, en þær sem fælu í sér að koma til móts við skuldug heimili eru það ekki?  Ef réttindi eru varin af stjórnarskránni, af hverju má stundum skerða þau og stundum ekki?

Hver borgar brúsann?

Næsta atriði í ummælum Þóreyjar sem ég vil fjalla um, er sú fullyrðing (sem ég efast ekki um að sé rétt) að um 652 milljarða vanti inn í lífeyrissjóðakerfið til að sjóðirnir geti staðið við skuldbindingar sínar.  Eignir sjóðanna eru eitthvað í kringum 2.200 ma.kr., þannig að 652 ma.kr. nema því rétt um 30% af þeirri tölu.  Eins og staðan er um þessar mundir vantar lífeyrissjóðin 3 krónur af hverjum 13 sem þeim er ætlað að greiða út eða tæp 23%.  Þetta er ekkert smáræði.

Í færslunni Kynslóðatilfærsla lífeyriskerfisins er frá þeim YNGRI til þeirra ELDRI! fjalla ég um það sem ég tel vera mesta vanda lífeyrissjóðakerfisins og jafnframt hvernig er verið að svína á framtíðarlífeyrisþegum.  Þórey Þórðardóttir tók fram í dag, að almenna lífeyrissjóðakerfið vantar 159 ma.kr. til að standa við skuldbindingar sínar.  Hvaðan eiga þessir 159 ma.kr. að koma?

Forkólfar lífeyrissjóðakerfisins eru búnir að teikna upp björgunaráætlun.  Launþegar og launagreiðendur framtíðarinnar eiga að borga.  Til þess að Ásmundur Stefánsson geti fengið lífeyrinn sinn (hann varð 67 ára í mars 2012), ef hann kýs að byrja töku 67 ára, þá þarf að taka pening sem greitt var inn fyrir einhvern annan.  Í tilfelli Ásmundar er erfitt að átta sig á því hver borgar brúsann, en af lífeyrinum sem hann fær frá árum sínum á almennum vinnumarkaði (m.a. starfsmaður og forseti ASÍ), þá þurfa aðrir sjóðfélagar að standa undir 10% af lífeyrinum hans, hann kom í stutta stund við á Alþingi (varaþingmaður) og fyrir það borga skattgreiðendur, þá vann hann talsvert í bankakerfinu, en lífeyrissjóður bankamanna er í góðum málum, þannig að hann stendur undir útgjöldum vegna Ásmundar.

Sé viðkomandi lífeyrisþegi ríkisstarfsmaður og hefur greitt í LSR alla sína starfsævi, þá vantar aftur mun meira.  Eignir opinberu sjóðanna (þ.e. sjóðanna sem eru með ríki eða sveitarfélög sem bakhjarla) eru  um 1/4 hluti af öllum eignum lífeyrissjóðanna, þ.e. um 550 ma.kr.  Samkvæmt tölum Þóreyjar vantar opinberu sjóðina um 490 ma.kr. til að standa við skuldbindingar eða um 47%.  Það þýðir að þegar fyrrverandi opinber starfsmaður er að fá greiddan út lífeyrinn sinn kemur nærri því önnur hver króna frá einhverjum öðrum.  Vissulega skuldar ríkið LSR háar upphæðir, en kerfið er þannig að ekki er á hverju ári greidd endanleg upphæð fyrir alla inn í sjóðinn, heldur breytist talan ár frá ári vegna launaþróunar eftirmanna.

Eitt er samt alveg á hreinu:

Fæstir sem eru að taka út lífeyri í dag eiga fulla innistæðu fyrir honum í sjóðnum sínum!

Þetta vita forkólfar lífeyriskerfisins mæta vel, en hafa ekki viljað tala of mikið um það opinberlega.  Menn hnýta í að tekjutengingarnar séu miklar, en fólk um þrítugt í dag mun ekki fá neitt af viti út úr lífeyrissjóðnum sínum, þegar þar að kemur, verði ekki mikil breyting á.

Lausn forkólfa lífeyriskerfisins er ekki að viðurkenna, að eldri kynslóðirnar eigi ekki fyrir þeim lífeyri sem þeim er ætlaður.  Nei, í staðinn eiga þeir sem eru á vinnumarkaði að greiða aukalega í sjóðina svo hinir sem eru að fá meira en sjóðirnir hafa efni á, geti fengið það sem þeim var lofað.  Málið er bara að menn gleymdu nokkrum mikilvægum hlutum þegar þessi loforð voru gefin.  Eitt var að hér gæti komið eitt stykki efnahagshrun, annað að fjárfestingastjórar lífeyrissjóðanna eru misgóðir í að ávaxta fé þeirra, þriðja að launaþróun hafi verið á þann hátt, að launþegar ávinni sér meiri rétt samkvæmt kerfinu, en samkvæmt inngreiðslum.

Já, lausn "gamlingjanna" í forystusveit lífeyriskerfisins undanfarin ár (Þórey er svo ný í starfi að hún telst ekki til þessa liðs) var að búa til gríðarlega kynslóðatilfærslu frá yngri sjóðfélögum til hinna eldri.  Þessi tilfærsla byrjaði fyrir rúmum 7 árum, en fram að þeim tíma greiddi launþegi á almennum markaði og launagreiðandi hans jafnvirði 10% launanna í iðgjald.  Á tveimur árum var þetta hlutfall hækkað um 20% án þess að réttindaávinningur breyttist nokkuð. Nei, þessu 20% viðbótarframlagi var fyrst og fremst ætlað að leiðrétta skekkjuna sem komin var í kerfið.  Lesa má nánar um þetta í  skýrslu sem Samtök atvinnulífsins gáfu út árið 2006 og fjallar um lífeyriskerfið frá ýmsum hliðum.

Of langt mál er að fara í gegn um allt sem gert hefur verið eða ætlunin er að gera til að "laga" lífeyriskerfið.  Sanngjarnast og eðlilegast er að gera leiðréttingu sem virkar þannig að allir taki á sig högg, en þó mismikið.  Þannig lögðu Hagsmunasamtök heimilanna til, þegar verið var að ræða um þátttöku lífeyrissjóðanna í björgun skuldsettra heimila, að þeim sem væru byrjaðir töku lífeyris væri hlíft við skerðingu.  Vandi sjóðanna sem við stöndum frammi fyrir vegna framtíðarskuldbindinga er miklu stærra verkefni og aldrei verður hjá því komist að láta þá sem byrjaðir eru töku lífeyris taka þátt í því.  Það má aftur gera þannig, að skerðingin verði enginn við ákveðinn aldur, en aukist síðan stig af stigi eftir því sem sjóðfélaginn á lengra eftir í lífeyrisaldurinn.  Í staðinn væri hægt að láta launþegana njóta þess, sem átti að fara í hærri iðgjöld, eða skipta því á milli launþega og launagreiðenda.

Spurningin var:  Hver borgar brúsann?  Svarið við því er kannski annað en lesa má úr umfjölluninni að ofan.  Verði kerfið leiðrétt framvirkt með hærri iðgjaldagreiðslum, þá borga launagreiðendur framtíðarinnar brúsann.  Slíkt mun gera íslenskt atvinnulíf verr búið til samkeppni við erlend fyrirtæki.  Slíkt mun líka draga úr hæfi atvinnulífsins til að greiða hærra kaup.  Ætlunin er nefnilega að fara með iðgjöldin upp í 15,5% frá og með 1. janúar 2020 og ekki er víst að það verði endastöðin.  Þetta þýðir nánast að hækki laun um 6.000 kr. þá renna 1.000 kr. (sem launþeginn og launagreiðandinn skipta á milli sín) til lífeyrissjóðsins í formi iðgjalds.  Þessi ákvörðun um hækkun iðgjaldsins í 15,5% var tekin fyrir hrun, þannig að nú þarf að bæta fyrir það líka, líklegast með ennþá hærra iðgjaldi.  Og hvað ef það verður annað hrun?

Verði kerfiðhins vegar leiðrétt "afturvirkt", þá mun sjóðfélaginn/lífeyrisþeginn borga brúsann og síðan að einhverju/talsverðu leiti skattgreiðendur.  Sem sjóðfélagi í nokkrum sjóðum, m.a. LSR, þá tel ég það vera sanngjarnari lausn.  Vissulega þarf að finna einhverja lausn á stöðu fólks í opinberu sjóðunum, þannig að hreinlega yrði reiknað afturvirkt hver réttindi sjóðfélaga hefðu verið, ef um eðlilegan réttindaávinning hefði verið að ræða og síðan vega á einhvern hátt upp launamun.  Ekki er víst að þetta kosti neitt að ráði, svo merkilegt sem það er, a.m.k. ekki við þessar ótrúlega ósvífnu tekjutengingar sem eru í almannatryggingakerfinu í dag.

Hvernig sem á allt er litið, þá borga annað hvort launagreiðendur framtíðarinnar eða skattgreiðendur framtíðarinnar brúsann að mestu leiti.  Kannski er lausnin að skipta reikningum í þrennt, þ.e. hækka iðgjöld eitthvað, skerða áunnin réttindi að hluta og síðan láta skattgreiðendur (sem eru í báðum hópum) taka á sig restina með ýmist hækkun skatta eða sparnaði í ríkisrekstri.